42
La teniĝo de la caro rilate al Napoleono kaj ĉi ties poli-
tikaj planoj iompostiom fariĝis klare kontraŭa. La fran-
ca imperiestro intencis kiel eble plej solvi la aferon tra
la diplomatia vojo sed liaj intervidiĝoj kun la rusa am-
basadoro, same kiel tiuj de la francaj ambasadoroj kun
la caro, fariĝis pli kaj pli akraj. La rusa monarko tre
kontribuis frakasi la francan planon de komerca blok-
igo al Britio. Li tre maltrankviliĝis pro la interkonsento
de Aŭstrio kaj Francio rezulte de la nova geedziĝo de
Napoleono. La 25-an de aprilo de 1812 la caro Alek-
sandro ultimate postulis ke la francaj armeoj foriru el
Prusio. Farinte nenian oficialan respondon Napoleono
translokiĝis al Dresdeno kune kun sia edzino. Tie li
kunvenis kun la imperiestro de Aŭstrio, la reĝo de Pru-
sio kaj la germanaj princoj. Negocante kun ili, la fran-
ca imperiestro atingis kontingentojn da polaj, prusaj
kaj germanaj trupoj. Eĉ se sufiĉe malplaĉe, ankaŭ la
imperiestro de Aŭstrio konsentis provizi al Napoleono
kontingenton je 30.000 homoj por la milito kontraŭ
Ruslando. Tre optimisme, Napoleono promesis ke post
tri monatoj la afero de Rusio estus finsolvita. Liaj stra-
tegiaj planoj baziĝis sur la perspektivo de tiel mallonga
daŭro de la milito. Li decidis komandi per si mem la
militajn operaciojn en Rusio. Entute, li disponis je ar-
meo konsistanta el preskaŭ 600.000 homoj, –duono el
ili fremdaj–, 40.000 ĉevaloj, 1.300 kanonoj kaj kelk-
milo da furgonoj. La demarŝado de tiel ampleksa milit-
maŝino kreis grandajn problemojn de proviantado, sub-
tenado kaj transportado kiuj submetis al provo la kapa-
blon de Napoleono organizi tiajn aferojn.
Jam dekomence la milito ne disvolviĝis laŭ la planoj
de Bonaparto. La rusaj armeoj neniam aperis en la lo-
koj kie li atendis ilin por rapide venki ilin. Verdire, tiuj
armeoj aperis neniuloke: ju pli la francoj avancadis tra
la ampleksega rusa teritorio, des pli la rusaj trupoj re-
tiriĝis internen en la lando. La rusaj generaloj Barclay
de Tolly kaj Bragation sekvis taŭgan strategion por igi
ke la franca armeo perdu efektivecon kaj operacikapa-
blon. Ekzemple, okaze de iu forta ŝtormo kiu falis sur
la francaj militistaj kolonoj, ĉi ties armeo perdis dek-
milon da ĉevaloj kaj multajn homojn. Kaj la dezirita de
Napoleono batalo daŭre ne okazis; kiam la franca ar-
meo alvenis al Vilna, la tieaj rusaj trupoj estis forlas-
inte la urbon. La loĝantoj de Vilna triumfe ricevis la
armeon de Napoleono. Ili estis submetitaj al la rusa im-
perio kaj esperis, same kiel la poloj, ke la franca inva-
do alportos al ili liberecon kaj sendependecon. Sed Bo-
naparto atentis nenion pri la aspiroj de tiuj popoloj; li
deziris nur decide venki la caron por atingi la kontro-
lon de la kontinento kaj certigi al si la eblecon sufoki la
anglan reziston.
Pludaŭris la irado easten de la franca armeo. Fine, la
25-a de julio okazis ia armita rezisto de rusaj trupoj en
la arbaro de Ostrowno, kaj du tagojn poste antaŭ la ur-
bo Vitebsk iu rusa armeo de 80.000 homoj kontraŭ-
frontis la francan avancadon. Noktiĝe de tiu tago Na-
poleono ordonis ĉesigi la atakon kontraŭ tiu urbo cele
studi la situacion por batalo kiu, laŭ lia kalkulo, okazus
la sekvan tagon. Tia estis la intenco de la rusa generalo
Barclay, kiu estis atendante la fortojn komandatajn de
la generalo Bragration. Ankaŭ Napoleono atendis la al-
venon de helpo-trupoj por batalo kiu, laŭ lia espero,
estus grava kaj decida. Sed Barclay, sciinte ke Bagra-
tion estis retiriĝante kun siaj fortoj, profitis la nokton
43
por retiriĝi ankaŭ li kun sia armeo. La 28-an, Napoleo-
no konstatis konsternite ke estis antaŭ li neniu malami-
ka armeo. Oni, do, devus sekvi easten. Sed ne tuj, kaj
tio pro du kialoj: unue, ĉar ne eblis scii kiudirekten la
rusaj trupoj foriris, kaj due, ĉar la franca armearo, kiu
etendiĝis en fronto kelkcent-kilometre larĝa, bezonis
ripozi kaj provizi sin je nutraĵoj kaj furaĝo. Napoleono
instaliĝis en Vitebsk kaj neniu konis tiam liajn planojn
interalie ĉar li mem ne konis ilin. Dum kelkaj semajnoj
li estis dubanta ĉu haltigi la kampanjon ĝis la sekva ja-
ro kaj dediĉiĝi organizi la aferojn de la ĵus konkerita
Litovio. Tiam li estis plenkonvinkita ke la caro Alek-
sandro sendos al li paco-proponon. Tamen tiu espero
ne plenumiĝis, kaj la pasiveco, la pacienco kaj la aten-
do ne alĝustiĝis al la karaktero de Napoleono. Subite
liaj duboj ĉesis, kaj li ekkonis siajn proprajn planojn: la
itinero al Smolensko kaj Moskvo. Rezultis senutila la
obĵetado de liaj generaloj kaj liaj ministroj al tiu plano.
Pro dezertado, malsanoj kaj malsato, la armeo estis
perdinte trionon el siaj efektivaj fortoj, kaj se la nutraĵo
malabundis en Vitebsk estis timinde ke la afero mal-
boniĝus pli malproksime. Sed helpis Napoleonon, en
sia decido, la fakto ke la malamiko mem ŝajne pretiĝis
por prezenti batalon. Tiam la rusa armeo komandata de
Barklay kaj Bagration kampadis antaŭ Smolensko.
La franca armeo moviĝis al Minsk la 10-an de aŭgusto
nesciate de la malamiko. Kvar tagojn poste la rusoj ek-
sciis kun surprizo ke 190.000 francaj soldatoj situis
flanke kaj ariergarde de ilia armeo. Komenciĝis la in-
terfrontiĝo. La 16-an de aŭgusto okazis en la ĉirkaŭaĵoj
de Smolensko kelkaj kunfrontiĝoj inter francaj kaj ru-
saj militistaj unuoj, ĉio ĉi ŝajnis la kutimaj prolegome-
noj de granda batalo, kiam ambaŭ interbatalontoj kun-
igas fortojn kaj serĉas poziciojn por la batalado. Napo-
leono pensis ke finfine li povus atingi la tiom deziritan
de li vekon. Sed frumatene de la 17-a de aŭgusto estis
neniu rusa armeo inter Smolensko kaj la francaj trupoj
pretaj batali. Tamen estis forta rusa rezisto far la artile-
rio de la urbo, kiu okazigis multajn homajn perdojn al
la franca armeo kiam ĉi tiu atakis ĝian fortik-muregon.
La provo konkeri la urbon daŭris la tutan tagon sen-
sukcese, kaj haltis nur noktiĝe. Oni prokrastis la atakon
ĝis la sekva tago, sed dum la nokto la rusaj fortoj
defendantaj la urbon bruligis kaj forlasis ĝin.
Nek Napoleono, nek lia armeo estis preparitaj por tiu-
tipa rezistado. Li estis alkutimigita al tio ke post ĉiu el
siaj batalaj sukcesoj, la venkitaj reĝoj haste subskribis
pac-kontraktojn favore al li. Sed jen, en la du ekstre-
moj de Eŭropo, Hispanio kaj Rusujo, estas la popoloj,
ne la reĝoj, la konstraŭstarantoj de la politiko de la
franca imperiestro, kaj ŝajnas ke ĉi tiu ne trafas altiri al
si la teniĝon de la popoloj. Li gajnis ankaŭ la malamik-
econ de la germanaj popoloj, kaj perfidis la amikecon
de la poloj kaj la litovanoj. Verdire, kiel imperiestro,
Napoleono ne sufiĉe taksis la gravecon de la teniĝo de
la popoloj. La generalo Bonaparto sciis konkeri la apo-
gon kaj la simpation de la francoj, la italoj, la egipt-
anoj… Li, filo kaj rezulto de la sociaj ŝanĝoj alportitaj
de la Revolucio, tamen, ne sciis trafe pritaksi la grav-
econ de la popoloj en la sociaj ŝanĝoj kiaj la Revolu-
cio. Tiurilate, li, imperiestro, ne estis malpli blinda kaj
elitisma ol multaj monarĥoj de la Malnova Reĝimo.
Sed antaŭ la ruinaĵoj de Smolensko, Napoleono ko-
mencis prikonsideri la malfacilaĵojn de la kampanjo
kiun li entreprenis. Li pripensis eblajn alternativojn al
la dekomenca plano, ekzemple stabiligi la fronton en la
zono de Smolemsko kaj organizi la dumvintran provi-
antadon de la armeo kaj ĉi ties plifortiĝo per la rekrut-
ado de trupoj en Polujo kaj la baltaj landoj. Krome, en
la postgvardio de tiu fronto oni povus efektivigi, dum
la monatoj antaŭ la printempo de la sekva jaro, intere-
sajn militajn operaciojn kiel la okupado kaj kontrolo de
la balta marbordo, certigante tiele la blokadon de la ru-
sa komercado kun Anglujo, kiu estis la vera celo de la
milita ekspedicio. Sed Napoleono Bonaparto, kies zo-
diaka signo estis la Leono, plene alĝustiĝis al la ecoj
kiujn la horoskopo-farantoj atribuas al la karakteron de
la homoj naskiĝintaj sub tiu signo: orgojlo, memesti-
mo, aroganteco, glor-avideco, vanteco, aŭtoritatemo,
majesto, brilemo… Moskvo, la sidejo de rusa povo kaj
prestiĝo, distancis nur du semajnon da armea marŝado
tra tereno multe pli bona ol tiu jam trairinta ĝis tiam,
kaj krome estis la ebleco efektivigi, finfine, la decidan
batalan venkon kiun li celintis de antaŭ pluraj monatoj.
Krome kuraĝigis lin la fakto ke siaj generaloj estis
atingante venkojn kontraŭ la rusaj trupoj en la randoj
de la tiama fronto. Estis ĝuste unu el tiuj periferiaj
bataloj kio igis moviĝi la imperiestron kune kun la ĉefa
arme-korpo. La 23-an de aŭgusto armeo komandata de
Murat kaj Davout renkontis en Dorogobudj rusan ar-
meon pli ampleksan ol atendite kaj ŝajne pretan por ba-
tali. Estiĝis malakordo inter la francaj marŝaloj: Murat
volis entrepreni la batalon sed Davout sendis urĝan al-
vokon al la imperiestro por ke ĉi tiu alkuru gvidi la
kontraŭfrontiĝon kun la rusoj. Napoleono rapide adres-
iĝis al Dorogobudj kun siaj trupoj kaj alvenis al tiu lo-
ko dum la nokto de 24-a al la 25-a de aŭgusto. Sed ti-
am la rusa armeo estis foriĝinta. Okazis ke ankaŭ ene
de tiu armeo estis malakordo; la generaloj Barclay kaj
Bragation ne kapablis interkonsenti ian konkretan ma-
nieron alfronti la francan ofensivon. Tiun problemon la
rusa regantaro solvis poste per la elekto de la generalo
Kutuzov kiel plejalta komandanto de la rusaj armeoj.
Tiam, troviĝante survoje al Moskvo, Napoleono deci-
dis sekvi antaŭen laŭ la komenca plano senkonsidere
de tio ke kelkaj rusaj armeoj restis malantaŭ li kaj ili
povus esti problemo por li je la reveno, sed li esperis
definitive solvi la situacion en Moskvo kaj tiele ĉio
cetera restus sengravece. Tiam lia armeo estis tre mal-
grandiĝinta; restis al li nur 157.000 soldatoj el la
195.000 kiuj estis elirintaj kun li el Vitebsk. Multaj
troviĝis tiam en garnizonoj kiuj estis necese establi en
iuj lokoj; aliaj estis pereintaj, aŭ vunditaj, aŭ dizertis…
Per rekrutado en Polio kaj Litovio eblis plialtigi la
kvanton de la trupoj al 280.000 homoj. Napoleono pen-
sis ke tio sufiĉos por venki la fortojn de la caro. Dum
la marŝado al Moskvo la proviantado de la armeo estis
fakte nula ĉar la teritorio estis dispredita de la retiriĝ-
antaj rusaj trupoj. La 28-an de aŭgusto la franca armeo
estis trairanta la vastajn ebenaĵojn de Viazma, ĉiam
44
postsevante la retretantajn rusajn fortojn. En tiu regio-
no mankis al la francaj trupoj eĉ trinkebla akvo. Tiu-
nokte la rusoj detruis la pontojn sur la rivero Viazma,
elprenis el la urbo ĉion utilan kaj bruligis la farmojn de
la ĉirkaŭaĵoj. La 1-an de septembro okazis en Gjatz sa-
me kiel estis antaŭe okazinte en Smolensko, Dorogo-
budj kaj Viazma: la urbo estis detruita kaj forlasita de
la rusaj fortoj antaŭ la avanco de la napoleona armeo.
Tiu strategio de bruligita tero estis elpensita de la rusa,
skot-devena, generalo Barclay kiel la plej efika manie-
ro senfortigi la napoleonan armeon sen elofero de ho-
maj viktimoj. Sed la rusoj fine malaprecis tiun politi-
kon, kiu al ili ŝajnis malhonorinda, kaj decidis prezen-
ti batalon al la invadinto. Tiucele estis elektita Kutuzov
por gvidi la reziston kaj li decidis alfronti la francan
armeon en Borodino. Fine Napoleono havis la batalon
kiun li deziris de antaŭlonge. La batalo, ja, okazis, sed
ĝi ne estis tiel decida kiel li esperis. De kelkaj tagoj an-
taŭ la batalo kaj pluraj aliaj post ĝi, la franca imperi-
estro estis tre malsana, kun febro, kataro kaj problemoj
je urin-veziko. Li ne povis lerte plani kaj klare gvidi la
agadon de siaj trupoj. Fine la francoj gajnis la batalon
sed oni povas diri ke en ĝi ili perdis la militon. Borodi-
no estis unu el la plej sangaj bataloj de la Historio. En
ĝi partoprenis proksimume kvaron-miliono da soldatoj:
133.000 de la napoleona armeo kaj 120.000 rusoj. La
francoj disponis je 587 kanonoj kaj la rusoj 640. Do, la
fortoj estis ekvlibritaj, sed la rusoj ĝuis la avantaĝon de
la kono de la tereno kaj pli bona provizado de nutraĵoj
kaj municio. La francoj ne povis sin provizi je nutraĵoj
kaj furaĝo de antaŭ kelkaj semajnoj. La homaj perdoj
estis enormaj: 30.000 de la franca armeo, inter ili ne
malpli ol 43 generaloj, kaj la rusoj perdis 44.000 ho-
mojn. Laŭ aliaj kalkuloj la mortintoj de ambaŭ armeoj
nombris 125.000 homojn, preskaŭ duono el la batal-
intoj. Dum la tuta tago sinsekvis la atakoj kaj kontraŭ-
atakoj de ambaŭ armeoj kaj fine de la vespero la fran-
caj kolonoj estis forpelinte la rusajn el ĉi ties pozicioj.
Murat kaj aliaj francaj generaloj petis al Napoleono la
intervenon la imperiestra gvardio por kompletigi la de-
truadon de la rusa armeo, sed li ne konsentis pri tiu
operacio. Iuj historiistoj atribuas tiun decidon al hezit-
emo de la imperiestro rezulte de la malsano kiun li es-
tis suferante tiam. Sed, verdire, estis saĝa decido ne pa-
fi la lastan kartoĉon konsiderante ke eble oni devus al-
fronti pluajn batalojn en tiu milito kaj restis ankoraŭ la
malfacila operacio de la retiriĝo el Rusujo. Venkoj kiel
tiu de Borodino estis pli domaĝaj por la venkintaj fran-
coj ol por la venkitaj rusoj. La caro disponis je fakte
senlima kapablo de rekrutado de bone armitaj kaj pro-
vizitaj trupoj dum al Napoleono mankis ĉio dum sia
restado sur la rusa teritorio.
Cetere, forpeli la restaĵojn de la rusa armeo estus sen-
profita peno; ili mem retiriĝis dum la nokto post la ba-
talo kaj la armeo de Napoleono povis daŭrigi sian
iradon al Moskvo kiu distancis nur dutagan marŝadon.
Napoleono entreprenis tiun marŝadon sed dubante pri
la bona kulmino de milito; li estis konscia ke lia armeo
tre ege malfortiĝis dum la sia trairado de la rusa terito-
rio kaj ĉefe post la ĵusa batalo de Borodino. Ne eblis al
li rekruti novajn trupoj de tie, kaj la detruado far la ru-
soj, de la ĉirkaŭaĵoj de lia armeo malebligis al ĉi tiu la
necesan proviantadon. Post la grandaj perdoj en Boro-
dino la franca armeo konsistis el nur 90.000 batalkapa-
blaj homoj, al kiuj aldoniĝis kromaj 10.000 prenitaj el
disaj taĉmentoj ne tre malproksimaj. Krome li disponis
tiam je 607 kanonoj sed kun malabundo je municio.Per
tiu forto Napoleono pretis kontraŭbatali la 91.000 ru-
sojn deplojitajn antaŭ Moskvo. Sed kiam, la 14-an de
septembro, la francaj trupoj alvenis al Moskvo, antaŭ
la urbo troviĝis neniun rusa armeo por ĝin defendi.
Notindas ke kvankam Moskvo estis la rusa ĉefurbo, en
tiu epoko ĝi ne estis reĝa kortego. Al la caro Aleksan-
dro ne plaĉis loĝadi en tiu aristokrateca sidejo de la
povo de la bojaroj, rusaj nobeloj al kiuj la caro, kvan-
kam absolutisma reĝo, devis trakti kun ega respekto
kaj konsidero. La vera aŭtoritato de Moskvo estis la
urbestro, la grafo Rostopchin. De du semajnoj antaŭ la
alveno de la napoleonaj trupoj, Rostopchin estis evaku-
ante la arkivojn kaj la riĉhavaĵojn el la urbo. Forlasis
siajn palacojn la nobeloj kaj poste, iom-post-iom, an-
kaŭ la malriĉularo eliris el la urbo. La generalo Kutu-
zov promesis al la urbestro ke li defendus la ĉefurbon
per siaj trupoj eĉ koste de sia propra vivo, sed kiam li
konstatis ke la armeo de Napoleono estis iom pli gran-
da ol tiu je kiu li disponis tiumomente, li decidis retir-
iĝi. Napoleono povis eniri en Moskvon, sed li vane
atendis la alvenon de iu ajn rusa aŭtoritato por formal-
igi la kapitulacon. Li sendis afablan mesaĝon al la caro
por interakordi ian manieron meti finon al la milito.
La urbestro Rostopchin estis la lasta kiu forlasis Mosk-
von, sed antaŭe li liberigis la prizonulojn el la karceroj
kun la ordono bruligi la urbon post ĉi ties okupado far
la francoj. Ekde la palaco de la Kremlo, Napoleono
konsternite vidis la fajregon kiu estis detruante Mosk-
von. Komence li pensis ke tiu katastrofo estis provok-
ita de disrabado far siaj francaj trupoj spite al tio ke li
estis ordoninta respekti la loĝantojn kaj ĉi-ties havaĵon.
Sed oni informis lin ke en Moskvo apenaŭ restis loĝ-
antoj kaj havaĵo, kaj ke la palacoj enhavis nur brulaĵojn
por plifaciligi la incendion kiun la rusoj mem estis pro-
vokinte. Tri tagojn poste, la 17-an de septembro, la faj-
ro ne povis esti sufokita spit’ al penoj de la francaj sol-
datoj tiucele. Male, la vento pliintensigis ĝin kaj fine
minacis etendiĝi ankaŭ al la palaco kie troviĝis Napo-
leono. Li devis serĉi loĝejon aliloke, iome distance el
la urbo. De tie li vidis fariĝi cindro kaj fumo tiu urbo
kiu dum kelkaj monatoj estis por li la simblo de la ven-
ko kiun li celis.
Iompostiom la fajro estingiĝis kaj Napoleono povis re-
veni al la Kremlo. Tiam, ja, estis okazante disrabado en
la urbo eĉ se la volo de la franca povo estis tion eviti.
Tio fariĝis neevitebla ĉar la trupoj ankaŭ ricevis or-
donojn savi kiel eble plej el la havaĵo kiun la incendio
povus detrui, kaj fakte ne rezultis klara la distingo inter
tiu operacio kaj dispredado de la havaĵo. En la disrab-
ado intervenis ankaŭ la malriĉuloj kiuj restis en Mosk-
vo kaj kelkmilo da rusaj soldatoj kiuj ili mem ne sciis
ĉu ili estis dizertintaj aŭ ili estis kapitulaciintaj antaŭ la
francoj kaj kaptitaj de ĉi tiuj. En la ĥaoso de la situacio
45
ankaŭ la francoj ne sciis kia estis la vera situacio de
tiuj rusaj trupoj. Kiam oni intencis restarigi la ordon en
Moskvo multaj el tiuj rusaj soldatoj forkuris por reunu-
iĝi kun la armeo de Kutuzov. Ĉi tiu kondukis siajn tru-
pojn al lokoj de kie oni povus ataki la francojn dum ilia
retiriĝo el Rusio. Dum la lastaj semajnoj de septembro
Napoleono plu atendis respondon de la caro. La rusoj
lerte manovris dum tiu tempo; ili igis pensi Napoleo-
non ke la caro respondus lin kaj dume stariĝis ion
simila al milit-paŭzo inter la franca kaj la rusa armeoj.
Sed Kutuzov profitis la okazon por plifortitigi sian ar-
meon kaj entrepreni sieĝon de la francaj trupoj dum ĉi
tiu ne povis efektivigi proviantadon ĉar la ĉirkaŭĵoj de
Moskvo estis ruinigitaj kaj okupitaj de la rusa armeo.
Venis neniu respondo el la caro kaj tiam la situacio de
Napoleono estis tre malfacila kaj danĝera. Li ne povis
plu avancadi ĉar li ne disponis je sufiĉe da forto por
pludaŭrigi la militon. Li ankaŭ ne povis plu resti en
Moskvo ĉar la disponeblaj nutraĵoj estis preskaŭ tute
elĉerpiĝintaj. Kaj li ne povis retroiri al Francio ĉar tio
signifus agnoski la fiaskon de la kampanjo kaj signalon
por ke liaj malcertaj aliancanoj: Prusio, Aŭstrio… per-
fidu lin. Tiu senelira situacio pludaŭris dum la unuaj
semajnoj de oktobro kaj
tiam la sano de Napoleono
denove malboniĝis. Fine
oni organizis la retiriĝon
de la franca armeo la 18-
an de oktobro, kiam ko-
menciĝis la vintra vetero
kaj krome la rusa armeo
intencis bari la revenvojon
per batala atako kiu okaz-
igis al la franca avangar-
do, komandata de Murat,
la perdon de kvar-mil ho-
moj, inter ili du generaloj.
La francoj perdis ankaŭ 12 kanonojn kaj la tutan ekip-
aĵon de tiu kolono. Murat mem rezultis vundita, sed li
plu rezistis kaj sukcesis malfermi la vojon por la re-
tiriĝo de la napoleona armeo. En tiu batalo ankaŭ la
rusoj perdis multajn homojn, inter ili tri generaloj.
Dek tagojn poste la franca armeo troviĝis denove en
Mojaisk. Tiam la vintra vetero fariĝis pli severa kaj al
la francaj trupoj mankis nutraĵoj kaj vintraj vestaĵoj.
Neĝo kovris la terenon. Malvarmo je 35 gradoj sub nu-
lo kaj malsato okazigis multajn viktimojn. Multaj vun-
ditoj kaj malsanuloj restis forlasitaj survoje dum la pe-
niga retreta marŝado de la armeo. La retreto iĝis sen-
orda diskuro. La 29-an de oktobro la francaj trupoj al-
venis al Viazma. Dum pluraj tagoj penis reunuiĝi la
disaj armeaj korpusoj, sed sen komplete atingi tiun ce-
lon, la 1-an de novembro oni reigis la marŝadon. Ĝis ti-
am la franca armeo ankoraŭ ne estis atakita de la rusoj
dum sia retret-irado. La marŝado fariĝis eĉ pli peniga
kaj malrapida ol ĝis tiam ĉar en la formitan glacion en-
ŝlimiĝis la fer-radaj veturiloj kaj la ĉevalaj hufoj. Kiam
iuj el tiuj bestoj mortis, la malsataj soldatoj dispartigis
kaj formanĝis ilin. La postgvardio de la franca armeo
komencis esti atakata de la rusoj la 2-an de novembro.
Multaj soldatoj mortis en la batalo kiu estiĝis en la
proksimaĵoj de Viazma. Nur la unua korpuso, perdis
dekmilon da homoj ekde la eliro el Moskvo ĝis tiam.
La 6-an de novembro la vetero pli malboniĝis; falis
granda neĝado, kio igis pli malfacila la situacio de la
francaj trupoj. La enorma suferado kiun la soldatoj de-
vis sperti igis ke inter ili malaperis la solidareco, inter-
ligo kaj disciplino. Komencis disiĝi grupoj el la armeaj
korpusoj. Survoje de Gjatz al Mikalevska, en la lago
Semlevo oni fordronigis la trofeojn kaj predaĵojn kapt-
itajn en Moskvo cele plirapidigi la armean iradon. La
5-an de novembro Napoleono tranoktis en Dorogobug.
Sekvinttage li ricevis poŝtaĵon el Parizo per kiu oni in-
formis lin ke okazis konspiro organizita de la generalo
Malet. Tiu militisto estis respublikana kaj kontraŭa al
la imperio de Napoleono. Kvankam li troviĝis en pri-
zono, li sukcesis organizi de tie komploton profitante
la foreston de la imperiestro kaj anoncante ke ĉi ties ar-
meo estis detruita en Rusio. La sukceso de la konspiro
daŭris unu solan nokton. La guberniestro de Parizo re-
agis, restarigis la situación, kaj la generalo Malet estis
ekzekutita. Napoleono komprenis ke lia reĝimo estis
febla kaj ke li tuj devus reveni en Francion.
La armeo ne povis kamp-
adi en Smolensko kaj daŭ-
rigis la iradon direkte al la
Berezina rivero, sur la gla-
cio, sub la neĝo kaj pres-
kaŭ sen provizaĵoj. Dek-
kvar-mil postiĝintoj marŝ-
adis malantaŭe. Ĉe la Be-
rezina rivero okazis batalo
inter la 26-a kaj la 29-a de
novembro. La rusoj rom-
pis per kanonado la gla-
cion sur la rivero. La fran-
coj suferis egajn perdojn
sed ili sukcesis transiri la riveron evitante esti kaptitaj
kaj ekstermitaj. Kiam la franca armeo eliris el la rusa
teritorio, restis nur 30.000 el la pli ol 500.000 kiuj estis
enirinte tien. La saldo de la kampanjo estis katastrofa.
Napoleono, tamen, ŝajnis ne kompreni ke sia potenco
en Eŭropo tre estis malgrandiĝinta. Tamen li konsciis
ke por rehavi la kontrolon de la situacio li devus reveni
al Parizo kiel eble plej baldaŭ. Li lasis la komandon de
la armeo al Murat kaj rapidis vojaĝi inkognite. Li pen-
sis ke Eŭropo denove falos en siajn manojn.
En Francio jam oni konis la fiaskon de la rusa kam-
panjo kaj la perdon de multaj miloj da homoj. Sed spit’
al la konsterniĝo pri tiu katastrofo, la reveno de la im-
periestro sufiĉe kontribuis forigi la timon. Tamen la re-
ala situacio tute ne estis trankviliga. En la lando la sen-
laboreco estis grandega, kaj en la Iberia duoninsulo es-
tis gravaj problemoj por la tiea franca armeo. Aŭstrio
kaj Prusio iniciatis realianciĝi al Rusujo. La aŭstria
kanceliero Metternich entreprenis la negocadon de pa-
co-interkordo kun la propono revenigi Francion al ĉi
ties naturaj landlimoj, Belgio kaj la Rejno-rivero. Na-
poleono rifuzis. En la horizonto vidiĝis la minaco de
novaj militaj konfliktoj.
Retiriĝo el Rusio
