12
Ĉiuj historioj pri la Unua Mond-Milito komenciĝas
per la priskribo de la atenco de Sarajevo de la 28-a
de junio de la jaro 1914 per kiu estis mortigita la
aŭstria Arkiduko Francisko-Ferdinando kaj ĉi ties
edzino far iu fanatika bosnia aktivulo kiu celis la
enkondukon de tiu regiono en la serbia lando.
Tamen tiu atenco ne estis la kialo de la milito sed
nur ĝia detonaciilo. Plejparto el la eŭropa loĝantaro
tute ne sciis kiu estis la Arkiduko Francisko-Ferdi-
nando, kaj preskaŭ neniu estis aŭdinte antaŭe la no-
mon de la urbo Sarajevo nek estis konante la inter-
balkanajn politikajn streĉitecojn. Krome, al la regist-
aroj de preskaŭ ĉiuj landoj kun eble la escepto de la
Aŭstria-Hungara Imperio, kaj malpligrade Rusio, es-
tis tute indiferenta ĉu Bosnio unuiĝu aŭ ne kun Ser-
bio. Kaj eĉ tiuj landoj, iomgrade implikitaj, ne kon-
sideris tiun aferon kiel casus belli, t. e. milit-kialon.
Se, tamen, la konflikto estiĝis, kaj atingis tiel gran-
dan amplekson (14 landoj partoprenantaj, 70 milio-
noj da batalantaj soldatoj, 10 milionoj da mort-
intoj…), estis pro tio ke la cirkonstancoj estis pretaj
por tia disvolviĝo de la afero. Oni povas diri ke la
bruligeblaj materialoj estis amasigitaj, pretaj por ties
incendio. La atenco de Sarajevo estis nur la alumeto
kiu estigis la bruladon. La veraj kialoj manifestiĝis
dum la ĝuste unumonata periodo pasinta ekde la
mortigo de la Arkiduko kaj la komenciĝo de la mili-
taj operacioj. Indas, do, ke ni iomete pristudu la tia-
majn politikajn cirkonstancojn en la mondo kaj ĉefe
en Eŭropo, kie troviĝis la ĉefaj potencoj de la epoko
kaj protagonistoj de la konflikto.
Inter la plej potencaj landoj de Eŭropo jam tra longa
periodo antaŭ la milito pliakriĝadis la konfliktoj pri
interesoj. Ilia ĉefa ekonomia kaŭzo estis la neegala
evoluo de la kapitalismo en tiuj landoj. Ekzemple en
Britio la moderna ekonomio evoluis jam frue kaj tiu
lando povis ekregi grandan parton de la mondaj mer-
katoj kaj krudaj materialoj. Kontraste, la germana
ekonomio sekvis malfrue sed tre dinamike en tempo
kiam la "kolonia kuko" estis jam preskaŭ komplete
dividita inter Britio kaj Francio.
Ja, fine de la 19-a jarcento, Britio estis dominanta en
la tereno de la teknologio, la financoj, la ekonomio
kaj, ĉefe, la politiko. Germanio kaj Usono disputadis
al ĝi la industrian kaj komercan hegemonion. Dum
la dua duono de la 19-a jarcento kaj la komencaj ja-
roj de la 20-a okazis la disdivido de Afriko (kun la
escepto de Liberio kaj Etiopio) kaj Suda Azio, sam-
kiel la laŭgrada pliiĝo de la europa ĉeesto en Ĉinio,
iu ŝtato kiu tiam troviĝis en evidenta dekadenco.
La ĉefaj koloniaj potencoj, Britio kaj Francio, inter-
frontiĝis en 1898 kaj 1989 pro iu incidento en Suda-
no, sed la rapida plipontenciiĝo de Germanio igis ke
ambaŭ landoj interkonsentu per la t. n. Entente Cor-
diale. Germanio, kiu posedis nur malgrandajn kaj
malgravajn koloniojn en Afriko kaj iujn insulojn en
la Pacifika Oceano, ambiciis pli kaj pli laŭmezure ke
kreskis ĝia ekonomia kaj militista potenco post ĝia
politika reunuiĝo en 1871. En la diplomatiaj cirkons-
tancoj de la epoko, Germanio povis kalkuli nur kun
la alianco kaj apogo de la Aŭstria-Hungaria Imperio.
Dume, la Rusa Imperio kaj Usono kontroladis am-
pleksajn teritoriojn, ligitaj per longaj fervoj-linioj.
Politike formiĝis du diplomatiaj kaj militistaj alian-
co-sistemoj, kiuj pli kaj pli evoluis al antagonismaj
blokoj. Dume okazis la ĝis tiam plej enorma armado
kaj floris naciismo kaj samtempe malpliiĝis la pret-
eco pace solvi la konfliktojn pri interesoj.
Ekzistis kompleksa situacio inter la monarkiaj impe-
rioj en Eŭropo. Kiel dirite, iuj el la eŭropaj imperioj
havis ankaŭ transmarajn koloniojn. La pioniro de tiu
politiko estis Britio sub la regado de Benjamin Dis-
raeli okazinta inter 1874 kaj 1880, Poste, eĉ la iam
heziteme imperiisma Otto von Bismarck finfine
konstatis la valoron de kolonioj por sekurigi –laŭ liaj
vortoj– "novajn merkatojn por la germana industrio,
la ekspansion de komerco, kaj novan kampon por
germanaj agado, civilizo kaj kapitalo". La absolut-
ismaj Centraj Potencoj, gvidataj de la ĵus unuiĝinta,
diname industriiĝanta Germana Imperio, kun eks-
pansianta mararmeo, kiu duobliĝis laŭ grando inter
la Franca-Prusa Milito kaj la Granda Milito, estis
13
strategiaj minacoj al la merkatoj kaj sekureco de la
pli establitaj Aliancaj Potencoj kaj Rusio.
La Kora Akordo estis neformala konsento inter Bri-
tio kaj Francio planita por malrapidigi la germanan
ekspansion. Kune kun la franca-rusa alianco, ĝi ser-
vis komunan geopolitikan intereson. Francio kaj Bri-
tio estis do devigitaj fini sian jarcent-daŭran mal-
amikecon. Britaj politikistoj timis la eblecon de
ankoraŭ unu germana milita venko kiel en la Franca-
Prusa Milito, el kiu racie povus rezulti germana pre-
no de la transmaraj kolonioj de Francio. Ĉi tiu ebl-
eco estis speciale timiga konsiderante, ke la francaj
kolonioj ĝenerale estis proksimaj al la britaj; Niĝe-
rio, ekzemple, estis ĉirkaŭata de franca teritorio,
Hindio estis proksima al Franca Hindoĉinio, ktp.
Post la morto de la germana imperiestro Vilhelmo la
1-a en 1888, lia filo, Frederiko la 3-a heredis la kro-
non de Prusio kaj la tronon de la Germana Imperio.
Mallonge post lia ekregado, li mortis pro kancero,
kaj sukcedis lin lia filo Vilhelmo la 2-a. Malbonega
diplomato kaj pli malbona politikisto, Vilhelmo ĉefe
malhelpis la provojn de la maljuna Kanceliero Bis-
marck konservi la diplomatian potenco-ekvilibron
kiun tenis Francion izolita. Ankaŭ li malhelpis la
enlandan realpolitikon de Bismarck, kiu tenis kon-
servativajn partiojn en relativa potenco en la Reich-
stag. Post la balotado de 1890, kiam la centraj kaj
maldekstraj partioj atingis konsiderindan gajnon,
parte pro la malŝato de tio, ke la imperiestro havis la
saman Kancelieron kiel dum la regado de lia avo,
Bismarck devis demisii. Li mortis post ok jaroj an-
taŭ ol li povus vidi Vilhelmon la 2-an detrui la diplo-
matiajn kaj militajn gajnojn de li atingitajn.
Strategia konkurenco inter la Brita kaj Germana Im-
perioj post la emeritiĝo de Bismarck pliintensigis la
klopodon fortikigi la ekzistantajn influo-sferojn kaj
preni novajn koloniojn. Ekzemploj de ĉi tiuj konflik-
toj estis la Maroka Krizo de 1905 kaj la Krizo de
Tanĝero. Ĉi tiuj konfliktoj komenciĝis, kiam Vilhel-
mo agnoskis la sendependecon de Maroko el Fran-
cio, la nova strategia partnero de Britio.
La specifa disfalo de la alianca sistemo, kiu estis
konsiderita de Bismarck kiel ĉefa, estis preskaŭ tute
kaŭzita de Vilhelmo la 2-a. Rusio estis interakord-
inta defendan pakton kun la Germana Imperio dum
la regado de Bismarck. Vilhelmo rifuzis renovigi ĝin
pro necertaj kialoj. Kiam Britio –kiu tradicie emis
izolismon, sin limiganta regi sian transmaran impe-
rion– ŝanĝis tiun izolitecan politikon, ĝi unue penis
alianciĝi kun la Germana Imperio. Oni notu, ke la
britaj monarkoj estis de la Domo de Hanovro, kiu
estis parenca aŭ inter-geedza kun multaj germanaj
noblaj domoj, inkluzive Hohenzollern, la regantoj de
la Germana Imperio. Plie, Vilhelmo la 2-a, nepo de
la reĝino Viktoria estis, do, nevo de ŝia filo, la reĝo
Eduardo la 7-a. Ne profitante de tiuj ligoj, Vilhelmo
ofendis sian onklon, kiu poste alportis sian helpon al
la efektivigo de la angla-franca Entento, li mallaŭdis
la "malestimindan etan armeon" de Britio, malak-
ceptis ilian oferton, kaj komencis mar-armean armil-
konkuron. Tiele Vilhelmo gajnis la malamikecon de
du el la grandaj potencoj de Eŭropo, kiuj interalianc-
iĝis poste kun Francio kiu, kvankam estis malforta,
tamen estis la plej granda malamiko de Germanio
ekde la antaŭa milito. Ja, Francio emis venĝon pro la
malvenko kiun ĝi suferis antaŭ Prusio en la milito de
la jaroj 1870-1871. Dum la sieĝo al Parizo la ger-
manaj princoj estis proklamintaj la Duan Germanan
14
Imperion en la Palaco de Versajlo, kio signifis egan
ofendon por la francoj. La Tria Respubliko perdis en
tiu milito la teritoriojn de Alsaco kaj Loreno kiuj far-
iĝis parto de la nova Germana Imperio. La francaj
generacioj de la fino de la 19-a jarcento nutris la
ideon venĝi la ofendon rekuperante tiujn teritoriojn.
La Aŭstria-Hungaria Imperio kaj la Rusa Imperio, la
du tradiciaj malamikoj de la Turka Imperio, estis im-
pulsintaj kontraŭ-turkan politikon. Vieno volis daŭr-
igi sian ekspansion tra la valo de la Danubo ĝis la
Nigra maro, submetante la slavajn popolojn. Sed la
Rusa Imperio, ligita per rasaj, kulturaj kaj religiaj
kialoj al la balkanaj slavoj, sin sentis natura alianc-
ano kaj defendanto de tiuj popoloj kaj krome emis
elireblon al la Mediteraneo.
Tiu politika streĉiĝo generis, depost la jaro 1882 la
formiĝo de du aliancoj:
- La Triobla Entento: Francio, Britio kaj Rusujo.
- La Triobla Alianco: Germanio, Aŭstri-Hungario
kaj Italio.
Do, komence de la 20-a jarcento estis en Eŭropo
delikata forto-ekvilibro, kiun domaĝis iuj eventoj:
- Brita aliĝo al la franc-rusa alianco, instigita de la
timo pro la minaco de la Germana Imperio al la brita
mara supereco.
- Germanaj kaj aŭstria-hungariaj kontestoj al la
angla-franca-rusa Triobla Entento.
- Germana timo pro la rapida refortiĝo de Rusio post
ĝia malvenko en 1905 antaŭ Japanio kaj la tiujara
revolucio.
- La estiĝo de potencaj naciismaj aspiroj inter la
balkanaj ŝtatoj, kiuj laŭvice implikis Berlinon, Vie-
non aŭ Peterburgon per diplomatia subteno.
La balkanaj landoj liberigitaj el la Turka Imperio
iĝis celo de la ambicioj de la grandaj potencoj de
Eŭropo. Al la iama granda Turka Imperio restis nur
la urbo Istambulo en Eŭropo post la perdo de Grek-
ujo, Serbio, Bulgario, Romanio, Albanio… La novaj
balkanaj landoj ekspansiis tra la la teritorioj de la
najbaroj, kio okazigis plurajn konfliktojn, nomatajn
la Balkanaj Militoj, inter 1910 kaj 1913. La regiona
prisekureca interesiĝo de Aŭstrio kreskis pro la pres-
kaŭ-duobligo de la teritorio de la najbara Serbio re-
zulte de la balkanaj militoj de 1912-1913.
Tiuj jardekoj antaŭ la Granda Milito estis konata kiel
la “Armita Paco” ĉar tiam la ĉefaj eŭropaj landoj es-
tis destinantaj grandajn monsumojn por la akumul-
ado de armiloj kvankam ne estis fakta milito, sed oni
sciis ke baldaŭ estiĝos konflikto. Estas klare ke, en
kio rilatas al meĥanismoj por eviti militajn konflik-
tojn, la tiama situacio de Eŭropo kaj la mondo ĝene-
rale povas esti difinita kiel «internacia anarkiismo».
Estis epoko de necerteco ĉar tiam ne ekzistis en Eŭ-
ropo ia diplomatia kaj politika kadro de interakordo,
sed nur ia konfuza reto de nefirmaj kaj neperfektaj
militistaj aliancoj, kiuj povis nur subteni dum iom da
tempo ian malstabilan ekvilibron bazitan ne sur vera
internacia komunumeco, sed sur ia tipo je socio kiu
estis formiĝanta ekde la granda Franca Revolucio,
en kiu superregis la sekretismo de la politikaj kaj
militistaj decidoj de la ŝtatoj.
Sed, krom la ĝis nun priskribitaj kontraŭfrontitaj in-
teresoj de la landoj, estis, inter la kialoj aŭ radikoj de
la milito aliaj sociaj kaj soci-politikaj elementoj kiuj
povas esti konsiderataj kiel faktoroj favoraj al la eks-
plodo de la konflikto. Ĉar la ekonomia prospero de
Germanio ne estis akompanita de politika nek socia
progreso, tio generis fortan internan streĉiĝon. Oni
atribuis al la prusia aristokrataro kaj al la imperiestro
(kajzero) la volon provoki la militon por malhelpi la
socialan evoluon starigante en la eŭropa kontinento
la germanan hegemonion. Tamen ne nur en Germa-
nio sed ĝenerale en ĉiuj landoj estis psikologiaj kia-
loj por la milito. La ekonomia progreso kontrastis
kun politiko centrita en nacionalismaj celoj. Estis
ega kontraŭdiro inter la ekonomia internaciismo kaj
la politika naciismo. La naciisma sento tre disvast-
iĝis inter la eŭropa burĝaro laŭlonge de la 19-a jar-
cento kaj evoluis al ksenofoba ŝovinismo. Ĉiu lando
trovis en sia historio kialojn je rankoro al la najbaraj
landoj.
La agresemo kontraŭ la fremduloj estis komuna sen-
to de ĉiu-klasaj civitanoj. En la ĉefaj eŭropaj urboj la
soldatoj emis partopreni en la milita batalado. La
amasoj kantadis patriotajn himnojn kaj la rezervanoj
amase alkuradis al siaj kvartiroj, la virinoj ĵetadis
florojn al la soldatoj defilantaj destine al la milit-
frontoj. La junularo entuziasme ricevis tiun «liber-
igan militon». La junuloj timis ke la milito finiĝus
antaŭ ol ili povos partopreni en ĝi ĉar ĉiuj pensis ke
ĝi estos mallonga. Neniu povis imagi kiom tragike
estus finiĝonta tiu naiva ĝojo. Temis pri la deziro de
emocioj, aventuroj… kiel reago kontraŭ ia monotona
kaj materiisma civilizacio. La junulara entuziasmo
pri tiu milito povas esti eksplikata per la fakto ke,
krom batali favore al la realaj interesoj de la nacio,
por la junuloj de la malaltaj klasoj, vivantaj en la so-
ciaj getoj, la milito estis ankaŭ iu solvo kiu anstataŭ-
us la revoluciajn celojn kaj permesus al ili instaliĝi
en pli konvenajn sociajn ŝtupojn. Estas klare ke per
tiu erara pripenso, la superregantaj klasoj sukcesus
malmobilizi ĉiun eblan revolucian procezon. Oni
prikonsideru ke en la jaroj antaŭ la milito la situacio
pli kaj pli fariĝis neeltenebla en multaj el la grandaj
potencoj. Rusujo estis minacita de socia revolucio
jam ekde la jaro 1905, la Aŭstro-hungara imperio es-
tis disŝirata per bataloj inter la naciecoj kiujn la reg-
istaro ne kapablis kontroli. La parlamentaj registaroj,
kiel tiuj de Britio kaj Francio, devis alfronti la plen-
dojn de la laboristoj kaj la mezklasanoj kiuj postul-
adis pliajn politikajn rajtojn kaj pli bonajn viv-
kondiĉojn.
Fine, la milito estis rezulto ankaŭ de iu longa evoluo.
Ĝia origino estis ligita al la Franca Revolucio kiam
estis kreitaj la «armita nacio», la universala militista
servo kaj la naciaj militoj.
