21
Antaŭ la fiasko de la diktaturo, la reĝo Alfonso la
13a volis reveni al la parlamenta reĝimo kaj nom-
umis registrar-Prezidento generalon Berenger-n
kun la tasko restarigi la Konstitucion de 1876 kaj
savi la monarkion, kiu restis tre endanĝerigita pro
ĝia koluzio kun la diktatoro. Temis pri politika
procezo tre malfacila: la transiro el diktaturo al
konstitucia normaleco sen la kunlaboro de tiuj kiuj
regadis ĝis nun kaj ankaŭ ne de la opozicio.
Dámaso Berenguer formis sian registaron kun
konservativaj politikistoj, pres-
tiĝaj personoj kaj personaj ami-
koj liaj. Kiam li anoncis sian
celon reveni al la konstitucia
leĝeco la teniĝo de la publika
opinio estis notinde favora.
Dum la unuaj monatoj de lia
regado malaperis la militistaj
konspiroj.
Sed la lanteco de la registara
agado igis pridubi la alvenon
de la normaleco. Laŭ la pasado
de la monatoj senĉese suferadis
damaĝon la popola konfido je
la regantaro. Tamen la plej gra-
va eraro de tiu registaro estis
ke Berenguer pretendis reveni
al la politikaj kutimoj ekzist-
intaj ĝis la puĉo de 1923, t. e. li
planis rekonstrui la kacikecan
sistemon kiun Primo-de-Rivera estis malmuntinta
kvankam kreis nenion por anstataŭigi ĝin. La hisp-
ana loĝantaro de la jaro 1930, ĉefe tiu de la urboj,
estis sufiĉe matura de politika vidpunkto por aspiri
al pli demokratiaj strukturoj ol ties de la 19a jar-
cento. Oni entreprenis la revenon al la konstitucio
de 1876 kun ties strukturoj de la liberalisma oli-
garkio. Tial, la registaro sin apogis sur la tradicia
politika korupteco de la rura medio, indiferenta
kaj pasiva, kiu ajn estus la reganto.
Ankaŭ rilate al la priekonomia politiko la Beren-
guera registaro teniĝis anakronisme. Dezirante la
registaro praktiki striktan kaj ortodoksan budĝetan
politikon, unu el ties ministroj fieris pri tio ke dum
lia mandato oni ne faris eĉ unusolan publikan la-
boraĵon, kio kontribuis pligrandigi la senlabor-
econ. La ĉefa celo de tiu registaro estis la restarigo
de la Konstitucio de 1876 kaj kunvoki ĝenaralan
balotadon por la urĝa konstituo de la Kortesoj.
Dume ĝi devis sin dediĉi al la detruado de granda
parto el la leĝaro de la diktaturo, restarigi la pro-
vincajn kaj la municipajn gvidorganojn kaj apliki
politikajn pun-pardonojn. Sed revenis la sociaj
konfliktoj, strikoj, atencoj, perforto.
Laŭ Berenguer mem, Hispanio faris kiel ĉampan-
botelo senkorkiĝata. La publika opinio ŝajne dor-
minta la pasintajn sep jarojn komencis ludi tre ak-
tivan rolon en la politika vivo. Al tio kontribuis la
malfacila ekonomia situacio
kiam oni komencis percepti la
sekvojn de la krizo de 1929,
dum en iuj andaluzaj provincoj
la pluv-manko generis senlabo-
recon kaj strikajn konfliktojn.
La forto de la respublikismo
pligrandiĝis per la kunlaborado
de gravaj intelektuloj, kiel Ma-
rañón, Ortega-y-Gasset, Pérez-
de-Ayala, Valle-Inclán, Azorín,
Unamuno, Machado… kaj par-
to el la Armeo: iu sektoro el la
junaj oficiroj estis influitaj de
ideoj de radikala maldekstraro,
ĉefe komunismaj.
La malnovaj partioj reaperis
kun iliaj anakronismaj progra-
moj. Sed, escepte la konserva-
tivaj frakcioj, pretaj reveni al la
normaleco, la ceteraj monarkiismaj grupoj konsi-
deris nuligita la Konstitucion de 1876 kaj pretiĝis
kontraŭbatali la registaron, postulante tujan kun-
venon de Konstituaj Kortesoj. Elstaris en tiu ten-
iĝo Sánchez Guerra, Romanones, García Prieto
kaj Melquides Álvarez. Pli aktiva estis la respu-
blikista opozicio. Niceto Alcalá-Zamora, liberal-
ista eksministro sin deklaris respublikanisto; aliĝis
al lia partio Miguel Maura, filo de la konservativa
lidero kaj aliaj transfuĝintoj de la monarkiismo.
En aŭgusto de 1930 oni subskribis la t. n. “Pakto
de San-Sabastián” inter ĉiuj respublikismaj opozi-
ciantoj: socialistoj, radikalistoj kaj maldekstraj ka-
talunistoj; la anarkista CNT ne partoprenis sed
tamen esprimis sian apogon. Ili interakodis meti
finon al la monarkio. Tiu pakto signifis la alian-
con inter la malnova kaj la nova respublikismo
samkiel ilia kunlaborado kun fortoj situitaj en la
Dámaso Berenguer
22
marĝenoj de la sistemo kaj la komenciĝo de kun-
ordiga gvidado de ĉiuj-ĉi sektoroj. Krom Alcalá
Zamora, Miguel Maura, Azaña, Lerroux… ĉefaj
figuroj de la respublikismo, partoprenis ankaŭ
membroj de la kataluna respublikismo kaj de la
galegismo (Casares Quiroga). Indalecio Prieto re-
prezentis la socialistojn. Tiamaniere du gravaj po-
litikaj fortoj, katalunismo kaj socialismo, enkon-
dukiĝis en la kadron de la respublikismo. De tiam
ekzistis iu respublika provizora registaro kiu, en
Madrido, kunvenadis en la Ateneo kaj estis pre-
zidita de Niceto Alcalá-Zamora.
La respublikista opozicio ne atendis la anoncitan
balotadon por doni vivo-signojn. En decembro de
1930 okazis en Jaca iu respublikista militista insu-
rekcio kun alilokaj komplicoj. La tiea garnizono
ribelis subgvide de la kapitanoj Fermín Galán kaj
Ángel G. Hernández, sed la movado fiaskis ĉar
aliaj kompromisitaj militistoj ne asistis la opera-
cion. Ambaŭ oficiroj es-
tis kaptitaj, juĝitaj kaj
paf-mortigitaj. La afero
estis malbone organizita;
la ribelo de la du junaj
oficiroj antaŭiĝis rilate al
la disponoj de la respu-
blikistaj gvidantoj. La
manko je preparo de la
puĉo estis tia ke la ribel-
intaj trupoj antaŭenmar-
ŝis nur 86 kilometrojn
dum 19 horoj, kaj, fine,
ili estis facile venkitaj de
fortoj lojalaj al la mo-
narkio. La sekreto en la
konspiro estis preskaŭ
nula: la ĝenerala direktoro pri Sekureco mem
(Mola), skribis al Galán por konvinki lin ne ribeli.
Queipo-de-Llano kaj Ramón Franco intencis insu-
rekcii en Cuatro-Vientos (garnizono de aviadistoj)
sed la tiea oficiraro ne volis kunlabori. La laborist-
klaso ĝenerale restis pasiva ĉar en Madrido Bes-
teiro konsilis ne kunlabori kun la movado; nur en
iuj urboj estis strikoj kiuj, ĉiukaze, estis pacaj.
Paradokse ĉi tiu respublikista katastrofo fariĝis
sukceso; la kapitanoj Hernández kaj Galán fariĝis
martiroj de la respublikismo kaj post kvar monatoj
la reĝimo, kiun ili ne sukcesis faligi perforte, falis
rezulte de iu baloto.
Dum la registaro de Berenguer persistis en sia
plano kunvoki ĝeneralan balotadon por elekti Kor-
teson, plejparto el la partioj minacis ne partopreni
en tiu balotado: ekde la finiĝo de januaro 1931 ĝis
la mezo de februaro, sinsekve faris tiun anoncon la
konstituciistoj, respublikistoj kaj socialistoj, poste
faris tion ankaŭ la liberalistoj kaj la katalunistoj.
Koninte la decidon de ĉiuj partioj, monarkiistoj
kaj respublikistoj, ne partopreni en la balotado,
Berenguer decidis prezenti sian demision kiel reg-
istar-prezidento. La reĝo havis multajn malfacil-
aĵojn kaj fiaskojn en lia intenco trovi iun politik-
iston por estri novan regantaron. Fine Juan B. Az-
nar formis iun registaron de ampleksa bazo mo-
narkiisma en kiun eniris kiel ministroj: Romano-
nes, García-Prieto, Ventosa, La-Cierva, la Duko
de Maura, Bugallal, kaj la demisiinta Dámaso
Berenguer.
La nova regantaro ne ŝanĝis la taktikon, kaj deci-
dis, laŭ la konsilo de Romanones, ke la reveno al
la normaleco okazu per sinsekvaj balotadoj: muni-
cipaj, provincaj kaj ĝenerala. El ĉi tiu lasta devus
eliri Konstitua Korteso. Oni revizius ankaŭ la ka-
talunan aŭtonomecon. La unua balotado estus la
municipa kaj ĝi devus okazi en monato aprilo.
Dum la monatoj antaŭ la
balotado estis ega kon-
trasto inter la indiferenta
apatio de la ministroj kaj
la agitiĝo de la publika
opinio, la universitataj
disturboj, la intensa ba-
lotkampanjo de la par-
tioj. La balotado por la
municipaj konsilantaroj
estis fiksitaj por la 12a de
aprilo de 1931. En tiu
voĉ-donado atingis gran-
dan venkon en la urboj
de la lando la partioj sub-
skribintaj la Pakton de
San-Sebastián, t. e. la
respublikistaj kandidataroj. Kompreneble, la re-
zulto estis malsama en la urbetoj kaj vilaĝoj de la
kampara medio kiuj, laŭtradicie, estis kontrolitaj
de la lokaj kacikoj serve de la registaro, kiu ajn ĝi
estus.
En la mateno de la 14a de aprilo, je la 6a horo fru-
matene, la elektitaj municipaj magistratanoj de
Eibar kunvenante en la urbodomo, proklamis la
Respublikon. La ministro Romanones kontaktis
kun la reĝo kaj anoncis konversaciojn kun la res-
publikistoj, konkrete kun Alcalá-Zamora. Je la 11a
horo matene, generalo Sanjurjo, direktoro de la
korpuso de la Civila Gvardio, sin metis je la servo
de la Respubliko. Je la 14a horo, vespere, Roma-
nones, nome de la reĝo, anoncis la rezignon de la
monarko. En Katalunio, komence de la vespero,
Luis Companys, lidero de Esquerra Catalana
(Kataluna Maldekstro) ekde la balkono de la
Urbodomo, anoncis la naskiĝon de la Respubliko
Kapitanoj Galán kaj Hernández
23
kaj hisis la trikoloran flagon. Vespere de tiu 14a
de aprilo, okazis la lasta kunsido de la registaro de
la monarkio en la reĝa palaco. Nur unu ministro
(La-Cierva) sin oponis al tio ke Alfonso la 13a re-
zignu la reĝan povon. Je la 21a horo kaj kvarono,
nokte, la reĝo foriris destine al Kartageno por en-
ŝipiĝi tie destine al Marsejlo.
En la madrida placo «Sunpordo», je 21a horo, Ni-
ceto Alcalá-Zamora, ekde la oficejo de la Ministro
pri Internaj Aferoj proklamis la Respublikon al la
tuta lando pere de la radio. Tiamaniere, unuafoje
en la historio de Hispanio, stariĝis nova politika
reĝimo sen sango-elverŝado.
De tiam oni multe debatadis pri la stranga maniero
fali la monarkio pere de nur iu balotado por elekti
la municipaj aŭtoritatoj, balotado en kiu, krome, la
respublikistaj kandidataroj venkis nur en la urboj,
ne en la plejampleksa kamparo de la lando. Do,
por tiuj, kiuj ne konas la sociajn karakteraĵojn de
ĉi tiu lando estas necesa ia ekspliko.
En la ĝeneralaj balotoj, t. e. por elekti la parlamen-
tajn deputitojn, ofte la rura voĉdonintaro, kontrol-
ita de la lokaj kacikoj, kompensis la rezultojn de la
urbaj elektantoj. Tamen, en la municipaj balotoj
ne okazadis tio ĉar la rezulton de la voĉdon-kom-
putado oni aplikas en ĉiu aparta loko konkrete, kaj
krome, oni povas diri ke unu municipa magistrat-
ano de Madrido aŭ Barcelono rangas same aŭ eĉ
pli ol unu deputito en kio koncernas al la politika
kariero. En ĉi tiu municipa nivelo, al la monarkio
restis nur la kacikoj, kapablaj, kiel multe, de mani-
pulado kaj artifikoj sed ne por alfronti iun veran
vekiĝon de la landa publika opinio. Laŭlonge de la
reĝado de la Alfonso la 13a ĉiam oni asignis mal-
saman gravecon al la balotaj rezultoj de la urbaj
medioj kaj de la ruraj zonoj. En aprilo de 1931 la
provincaj ĉefurboj donis klaran venkon al la kan-
didataroj de maldekstraro. Estas altsignifa tio ke
en Madrido kaj Barcelono venkis la respublikistaj
kandidataroj eĉ en la distriktoj klare burĝklasaj.
En Andaluzio la Maldekstro venkis en la ensem-
blo de ĉiuj urb(et)oj de pli ol dek mil enloĝantoj.
La reĝo, akorde kun siaj konsilantoj, konsultis la
opinion de la generaloj, sed la disvolviĝo de la si-
tuacio igis lin fine elekti la ĉeson de la ekzercado
de la reĝa povo kaj forlasi la landon.
En la sekvintaj jaroj Hispanio devis malkovri ke
proskribi la monarkion ne signifis, nepre, la finon
de la problemoj. Verdire, la problemaro rezulte de
la krizo de 1929, kiu forbalais la monarkion, kon-
servis sufiĉe da forto por endanĝerigi kaj fine for-
balai ankaŭ la naskiĝantan respublikon.
Popola entuziasmo en la hispanaj urboj festante la proklamon de la Respubliko la 14an de aprilo 1931
