17
Generalo Primo-de-Rivera
Estis registrar-Prezidento en 1923 Manuel García
Prieto, kies ĉefaj kunlaborantoj en la ministrejoj
pri Internaj Aferoj kaj pri Milito estis Santiago Al-
ba kaj Niceto Alcalá Zamora. En tiuj cirkonstan-
coj la marŝalo de Katalunio, Miguel Primo-de-
Rivera, markizo de Estella, homo trapenetrita de
militistecaj idealoj, tre naciismaj kaj aŭtoritatemaj,
estris militistan ribelon la 13an de septembro de
tiu jaro postulante la politikan povon. Li ne havis
konkretan politikan programon, lia
celo estis nur meti finon kaj apliki
drastajn solvojn al la ĥaosa politika
situacio. Li havis tradiciajn valorojn
tipe armeanajn: ordo, disciplino, aŭ-
toritato kaj amo al la patrujo. Lia de-
vizo estis: Patrujo, Religio kaj Mo-
narkio. Li pensis ke sufiĉus bonvolo
kaj honesteco por regi iun landon; li
malkonfidis je la politikistoj kaj mal-
estimis la partiojn.
La demisio de García Prieto faciligis
ke la reĝo aprobu la puĉon. La mo-
narĥo, afina al la ideoj de la militist-
estroj konsentis la regadon de Primo-
de-Rivera pere de iu militista Direktorio leĝigante
tiele iun akton kiu, fakte, estis kontraŭkonstitucia
kaj fariĝante tiamaniere rekta responsulo de la
diktaturo.
Diversaj cirkonstancoj eksplikas tion ke la milit-
ista diktaturo estis vidita kiel solvo al la krizo de
la lando inter la alta burĝaro, grandparto el la me-
zaj klasoj kaj la Armeo: Estis malkontento en la
armeo post la katastrofo de Annual kaj la emo evi-
ti la sekvojn de la informo Picasso por iuj gravaj
generaloj, inter ili Berenguer. En la menciitaj soci-
klasoj estis ankaŭ maltrankvilo pro la ekspansio de
la periferiaj naciismoj kaj la plifortiĝo de la respu-
blikanismo kaj la laborista movado samkiel la pli-
akriĝo de la sociaj konfliktoj. Ekde la krizo de
1917 kaj rezulte de la Unua MondMilito kaj la
influo de la rusa revolucio de 1917, multenombraj
strikoj kaj mobilizoj de la laborist-
klaso estis minaco por la burĝa soci-
ordo. Krome la burĝaro timegis antaŭ
la kresko de la anarkiista terorismo,
ĉefe en Barcelono, kaj emis rigorajn
disponojn por kontraŭbatali ĝin. La
militista elpaŝo de Primo-de-Rivera
havis kiel internacian referaĵon la
venkon de la faŝismo en Italio en
1922 post la Marŝado al Romo kaj
aliro de Mussolini al la politika povo.
Ankaŭ en aliaj landoj en Eŭropo estis
tiam diktaturoj de dekstraro: Portuga-
lio, Grekio, Polujo…
La diktaturo sin prezentis kiel pro-
vizora solvo por meti ordon kaj alfronti la proble-
mojn de Hispanio. La puĉo ĝuis dekomence la
komprenon kaj la apogon de la reĝo Alfonso la
13a. La ribelintoj deklaris la sieĝo-staton, la ĉeson
de la konstituciaj garantioj kaj la dissolvon de la
Parlamento. La reĝimo de la konstitucio de 1876
estis anstataŭita de militista diktaturo meze de po-
pola indiferenteco kaj preskaŭ sen rezisto. Grand-
18
parto el la ĵurnaloj esprimis simpation kaj apogon.
Do, kun la kompliceco de la reĝo Alfonso kaj la
konsento de grandparto el la labor-mastraro, la
klerikaro, la armeo kaj la konservativaj fortoj,
Primo-de-Rivera estris iun Militistan Direktorion
kiu kuncentrigis ĉiujn ŝtatajn povojn (ekzekutiva,
ĵura ka leĝ-dona) ekskludante la profesiajn politik-
istojn. Fakte, la generalo sin deklaris unika minis-
tro, regante per dekreto-leĝoj, helpita aŭ konsilita
de la Militista Direktorio.
Li metis militistojn en la esencajn postenojn de la
Administracio (provincestroj, registrar-delegitoj
en la municipoj…) Malantaŭ
tiu regantaro troviĝis la sama
pov-bloko kiu regadis la lan-
don dum la reĝimo de la Res-
tariĝo, t. e. la oligarkio de ter-
posedantoj kaj industrio-mas-
troj. Sed, laŭŝajne la politiko
kiun tiu regantaro pretis apliki
estis inspirita en la regenerigaj
idealoj de la komenciĝo de la
jarcento por restarigi la ordon
kaj elradikigi la kacikecan in-
fluon el la politika vivo. Ko-
mence, eĉ la socialistoj rigar-
dis kun respekto la eksperi-
menton. Anarkiistoj kaj komu-
nistoj estis la solaj kiuj sin
oponis al la puĉo de Primo-de-
Rivera kaj kunvokis manifes-
taciojn kaj strikojn kontraŭ la
diktaturo, kio utilis al la Di-
rektorio por pravigi ilian mal-
leĝigon. Sed, ĝenerale, kvan-
kam formale inspirita en la faŝ-
isma modelo de Italio, la dikta-
turo de Primo-de-Rivera estis
pli modera kaj konservativa.
Krom malpermesi la sindika-
tojn kaj la strikojn, la Direkto-
rio rigore defendis la publikan
ordon. La regantaro de Primo-
de-Rivera rapide atingis grandan sukceson en kio
rilatas al la publika ordo. Tio estis notinda en la
urboj kun grandaj industriaj centroj kiel Barcelono
kaj Bilbao. Por atingi tiun celon, la diktatoro kreis
la t. n. somatenon, iu milico katalun-tipa formita
de volontuloj kaj apogita de la konservativaj mez-
klasoj por kontraŭbatali la sindikatismon, kaj eten-
dis ĝin al la tuta Hispanio por defendi la publikan
ordon. Jam dum la unua fazo de la diktatoreco
(inter 1923 kaj 1925), oni persekutis la anarki-
istojn (kies sindikato CNT iĝis kontraŭleĝa) kaj la
komunistojn.
En Hispanio estis Komunista Partio ekde la jaro
1920. Same kiel okazis dum tiuj jaroj en multaj
aliaj landoj, ankaŭ en nia lando naskiĝis komun-
istaj organizaĵoj subinflue de la prestiĝo de la par-
tio gvidinta la revolucion kiu venkis en Rusujo en
oktobro-novembro de 1917. Dum la jaroj de la
diktaturo de Primo-de-Rivera, la hispana Komun-
ista Partio estis nur malgranda kaj malgrava or-
ganizaĵo de aktivaj kaj konsciaj laboristoj, multaj
el ili devenintaj de la anarkiista CNT kaj aliaj el la
socialista partio.
La Direktorio de Primo-de-Rivera devis alfronti
ankaŭ la naciisman problemon.
La diktatoro fluktuis en konfu-
zo. Komence li estis inklina
sekvi politikon de malcentrali-
zado kaj prudenta aŭtonomio.
La Kataluna Federacio estis
komplete respektata dum iom
da tempo; sed fine ĝi estis nul-
igita, kun granda malkontento
de ties partianoj. Aliaj dispo-
noj malpli gravaj fine inter-
rompis la bonajn interrilatojn
de la Direktorio kaj la katalun-
ismo. Dum iuj moderaj naci-
istoj retiriĝis al pozicioj de
kultura kaj folklora ostracis-
mo, la ekzaltitaj naciistoj ama-
se transiris al la vicoj de la res-
publikanismo. Primo akuzis la
katalunajn naciistojn, tiel la
aŭtonomistojn kiel la separat-
istojn, je rompigo de la unueco
de Hispanio. Oni malpermesis
la administran sistemon de Ka-
talunio, t. e. la Katalunan Fe-
deracion, samkiel la flagon kaj
la himnon de tiu regiono, kaj
eĉ la tradician katalunan ron-
do-dancon (sardano). La kata-
luna lingvo restis forlimigita
en la privatan terenon. La re-
zulto de tiuj disponoj estis la pliradikaliĝo de la
katalunismo, aperante nova partio: Estat Catalá,
prezidita de Maciá. Ankaŭ oni ne respektis la nas-
kiĝantajn naciismojn de Galegio kaj Eŭskio. Estis
malpermesataj la aliaj lingvoj krom la hispana.
Alia dispono de la Direktorio estis la malpermes-
igo de la politikaj partioj. La nova reĝimo kreis en
la jaro 1924 sian propran politikan partion, la Pa-
triotisma Unio, kiu estis la sola permesata en la
lando kaj kiu estis subgvide de iu militisto. Tiu
aranĝo estis inspirita en la itala modelo de la faŝ-
ismo de Mussolini. Cetere, la Direktorio ankaŭ
La Militista Direktorio
19
protektis la nacian industrion, kaj helpis publikan
konstruadon.
Unu en siaj plej grandaj sukcesoj estis plifirmigi la
hispanan ĉeeston en Maroko. La decido de Abd-
el-Krim ataki la zonon okupitan de Francio ebligis
iun francan interakordon kun Hispanio kiu starigis
la bazojn de fakta kunlaborado de ambaŭ landoj
en la milito de Maroko, unika rimedo por alveni al
la ĝenerala pacigado en tiu lando. La elŝipiĝo en
Alhucemas estis malfacila milita operacio sukcese
plenumita en 1925 subgvide de
Primo-de-Rivera mem, kio sig-
nis la ĉefan momenton de la
kampanjo. La generalo Sanjur-
jo estis militista figuro elstar-
inta en la dua fazo de la opera-
cioj kiuj, ekstartante de la kon-
trolitaj terzonoj, progresis mal-
larĝigante la sieĝon de la rifaj
triboj (kabiloj). La fina rezulto
estis la kompleta kontrolo de la
maroka terzono kaj la kapitu-
lacio de Abd-el-Krim antaŭ la
aŭtoritatoj de la franca zono de
Maroko. Tiu milita venko me-
tis finon al jaroj de senĉesaj
militoj kaj malvenkoj kiel tiu
de Annual en 1921. La fino de
la milito en Maroko alportis
grandan popularecon al la his-
pana diktatoro. Lia sukceso en
la afero de Alhucemas kuraĝ-
igis lin daŭrigi la diktatorecon.
Alia sukceso de Primo estis lia
agado en la sociala tereno. La
leĝaro defendanta la laboron
ege intensiĝis, akirante gran-
dan disvolviĝon kiel organo
celanta la rektan demarŝadon
de la socia sekureco la Nacia
Instituto de San-Protekto. La
diktatoro krome sukcesis dia-
logadi kaj pakti kunlaboradon
kun la socialista partio kaj la
sindikato UGT, kies lidero
Francisco Largo Caballero estis membro de la Ŝta-
ta Konsilantaro. Frukto de tiu profitdona inter-
konsento estis la t. n. Parti-egalaj Komitatoj por
solvi la prilaborajn problemojn, kiuj kontentigis la
laboristklason kaj samtempe ne provokis la opozi-
ciadon aŭ malkontenton de la industrimastra klaso.
Kun la paco reganta en ĉiuj terenoj venis ia
komforto kaj ekonomia disvolviĝo, kiel atestis la
du gravaj Ekspozicioj (Barcelono kaj Seviljo)
inaŭguritaj en la jaro 1929.
Se Primo-de-Rivera estus retiriĝinta el la politiko
post la venko de Alhucemas, igante sian diktatu-
ron provizora kiel li promesis en la momento de la
puĉo, sendube li estus pasinta al la historio de la
lando kun tre favora memoro pri li. Sed li volis
plurestigi sian regadon kaj instituciigi sian reĝi-
mon, pensante ke senĉese li kapablus alfronti ĉiujn
situaciojn kaj solvi ĉiujn problemojn. Tiel, fine de
1925 iu civila registaro, prezidita de li, anstataŭis
la Militistan Direktorion kaj daŭris gis 1930. Estis
elstaraj figuroj de tiu civila re-
gistaro José Calvo Sotelo kiel
ministro de Financoj kaj la
grafo de Guadalhorce kiel mi-
nistro de Disvolvigo. Iu el la
ĉefaj disponoj de la ministrejo
de Calvo Sotelo estis la starigo
de la monopolo pri la la nafto
(la entrepreno CAMPSA) kon-
traŭ la interesoj de la potencaj
fortoj de la internaciaj financ-
istoj. La grafo Guadalhorce es-
tis la aŭtoro de la fama plano
por la renovigo kaj ampleksigo
de la reto de la landaj ŝoseoj.
Aliaj ministroj de tiu civila re-
gistaro estis Martínez Anido
en Internaj Aferoj, kaj Eduardo
Aunós, ĉiuj de la ekstrema
dekstraro.
Inter la atingaĵoj de la reĝimo
notindas ĝian ekonomian poli-
tikon, plenumitan de la minis-
tro Calvo Soltelo. Profitante la
favoran ekonomian konjunk-
turon (la feliĉaj dudekaj jaroj),
la etapo de la diktaturo estis de
ekonomia prospero, plifirmiĝ-
ante la kapitalismo en Hispa-
nio. Estis iu forta ŝtata inter-
venismo kontrolante ĉiujn pro-
duktigajn sektorojn. Oni sub-
venciis entreprenojn kun pu-
blika mono kaj pliintensigis la
publikan investadon en sub-
strukturoj: ŝoseoj, lernejoj, hidraŭlikaj laboraĵoj…
Aperis la Hidrografiaj Korporacioj kaj la mono-
poloj: CAMPSA, Tabak-industrio, Telefon-indus-
trio, Loterioj… La plej granda profito estis por la
kapitalistoj. La ŝtato tro enŝuldiĝis kaj kvankam la
laboristoj vidis pliboniĝi sian vivnivelon, daŭre
estis malaltaj salajroj, kaj la taglaboristoj estis en
mizera stato.
La Patriotisma Unio, oficiala partio de la reĝimo,
intencis aglutini ampleksan politikan spacon por
Apogis la Direktorion, krom la re
ĝo, la
armeo kaj la konservativaj fortoj de la
lando: la klerikaro kaj
la oligarkio de
ter-posedantoj kaj industrio-mastroj.
20
legitimi la diktaturon sed fiaskis en tiu intenco kaj
restis kiel sola ilo de la oficiala propagando en kiu
instaliĝis fiaskintaj politikistoj kaj oportunistoj.
Do, en la institucia tereno la diktaturo ne kapablis
krei ion, kio igus forgesi sian devigan provizor-
econ. Cetere, li ne posedis la sperton kaj la trejn-
adon por plenumi en Hispanio rolon similan al tiu
de Mussolini en Italio.
En la jaro 1927 konstituiĝis iu Nacia Asembleo
konsultiĝa, plejparte formita de membroj de la Pa-
triotisma Unio elektitaj laŭ limigita voĉdonado,
simila al la Faŝista Konsilantaro de la itala mode-
lo. Tiu Asembleo entreprenis en 1929 la ellabor-
adon de projekto de konstitucio sed rapide fiaskis
en tiu intenco redakti fundamentan leĝon kiu rolus
kiel la Konstitucio de la diktaturo. Tiu ŝajno de
Parlamento ne demokratia montris la diversecon
de politikaj pozicioj inter la apogantoj de la dik-
taturo, katolikaj konservativuloj, simpatiantoj de
la faŝismo, militistoj kaj oportunismaj negocistoj.
Oni imitis ankaŭ la socian modelon de la itala
faŝismo, starigante la Korporacian Organizaĵon de
la laboro, io simila al sindikato kies celo estus ar-
bitri inter industrio-mastroj kaj laboristoj. Ankaŭ
tiurilate fiaskis la intenco instituciigi la reĝimon
de Primo-de-Rivera.
Meze de la jaro 1928 evidentiĝis la dekadenco de
la diktaturo. Dividitaj la fortoj kiuj apogadis la
diktaturon kaj malpliboniĝintaj la rilatoj de la
diktatoro kun la reĝo, ili ne kapablis alfronti la
reagon kaj plifortiĝon de la opozicio pli kaj pli
unuigita kaj mobilizita antaŭ la danĝero vidi plu-
daŭri la reĝimo. La opozicio al la reĝimo amplek-
sis grandan politikan diversecon kaj unuigis kon-
traŭ la diktaturo socialistojn, respublikanojn, anar-
kiistojn, komunistojn, naciistojn, studentojn kaj
intelektulojn, inter kiuj elstaris Unamuno, Ortega-
y-Gasset, Marañón... Surstrate studentoj kaj labor-
istoj manifestaciis kontraŭ la reĝimo. Oni povas
diri ke la diktaturo sukcesis unuigi kontraŭ si mem
ĉiujn, kiuj ĝis tiam kunlaboradis neniom: la antik-
vaj monarkismaj politikistoj: Sánchez Guerra, Ro-
manones, Alba, Osorio-y-Gallardo, Alcalá Zamo-
ra… formis komunan fronton kun la respublik-
anoj. Eĉ militistoj estis konspiraciintaj en 1926; la
malkontento de iu parto el la armeo kreskis pro la
arbitreco de la diktatoro. La reformoj de Primo-
de-Rivera kaj la erodo kiun alportas ĉiu longdaŭra
demarŝado de la publikaj aferoj poziciigis kontraŭ
li kelkajn generalojn kaj oficirojn, kiuj evoluis al
respublikanismo. En iu interna konflikto de la kor-
puso de artilerio la generalo reagis perforte kon-
traŭ la rezisto kaj sendisciplineco kaj eĉ proponis
al la reĝo la dissolvon de la artileriaj korpusoj. De
tiam la armeo ĉesis esti neŭtrala kaj nepolitikema
forto por poziciiĝi parto el ĝi en iu teniĝo kontraŭ
la reĝimo.
Primo-de-Rivera malkovris tiam, je lia kosto, ke
estas pli facile detrui reĝimon kiel la oligarkian li-
beralismon ol generi novan reĝimon. Lia registaro
traspertis ankaŭ la kreskantan budĝetajn malfacil-
aĵojn de la ŝtato, enŝuldita kaj nekapabla realigi
fiskan reformon kiu starigus unikan kaj progresi-
van imposton pri la rento pro la opono de la riĉaj
klasoj. La Universala Ekspozicio de Seviljo (en
1929), kiun la diktatoro estis organizinta celante
prestiĝon, pligrandigis la ŝtatan ŝuldon. Krome la
ekonomia krizo de 1929 malplibonigis la situacion
de la lando: reaperis la sociaj konfliktoj kun gran-
daj strikoj. Estis tiam kiam la socialistoj ĉesis apo-
gi la reĝimon kaj aldoniĝis al la ceteraj opozici-
antaj fortoj.
Fine de la jaro 1929 Primo-de-Rivera estis sufer-
ante gravan malsanon. En iu diktaturo la persono
de la diktatoro estas ĉio; kiam li feblas, la tuta
reĝimo troviĝas subdanĝere. Krome, sen la apogo
de la altaj militistestroj kaj de la reĝo, la generalo
devis prezenti sian demision. Tion li faris la 27an
de januaro de 1930 al Alfonso la 13a, kiu haste ak-
ceptis ĝin premita de la konservativaj kaj liberal-
istaj politikistoj kiuj estis dezirantaj reveni al la
parlamentismo kaj iu opozicio kiu minacis ne nur
la diktaturon sed ankaŭ la monarkion kiu estis
apoginta ĝin. Primo-de-Rivera ekziliĝis en Pari-
zon kaj tie li mortis la 16an de marto de 1930 pro
diabeto.
Post la demisio de la generalo, la reĝo devis al-
fronti la konstituon de nova regantaro kadre de no-
va landa situacio en kiu la publika opinio de la
hispanoj devus esti zorge priatentata.
La apogo de Alfonso la 13a al la militista diktaturo de Primo-de-Rivera endanĝerigis la monarkion
