12
Oni povas konsideri ke en la jaro 1913 komenciĝis
la krizo de la konstitucia monarĥio de Alfonso la
13a kaj de la sistemo de de la Restarigo mem. Post
la morto de Canalejas, la liberalisma registaro es-
tis estrita unue de Manuel García Prieto kaj baldaŭ
poste de la Grafo Romanones, sed ankaŭ ĉi ties
regado daŭris malmulte. Tiam la reĝo konsideris
oportune alvoki la moderistan partion al la regado
en la spirito de la alterniĝo de la du partioj de la
Restariga reĝimo. Sed la lidero de tiu partio,
Antonio Maura, rifuzis plu kunlabori kadre de tiu
skemo de alterniĝo en la regado; li postulis ke la
liberalista partio forlasu la politikon aplikitan de
Canalejas.
Verdire la tiama politika situacio de Hispanio tre
estis malsama ol ĝi estis en la epoko de la Bur-
bona Restarigo. La du dinastiaj partioj kiuj altern-
iĝis en la regado de la lando dum la antaŭaj tridek
jaroj estis sufiĉe centrismaj. Restis for de ilia
politika ludado la karlistoj, la respublikanoj k. a.
Sed en la dua jardeko de la 20a jarcento la situacio
estis sufiĉe ŝanĝiĝinta laŭsence ke multaj karlistoj
kaj aliaj dekstremaj sektoroj pli malpli ligitaj al la
RomKatolika Eklezio enkondukiĝis en la Moder-
istan Partion, kiu tiele fariĝis nete dekstra. Dume,
la Liberala Partio nutriĝis el diversaj sektoroj, la
katalunistoj kaj respublikanoj, kaj aliaj, ĉefe de
maldekstraro, kiel la socialistoj, akirante karakte-
ron de nete maldekstra partio. Do, inter ambaŭ
partioj, nun, respektive, nete dekstra kaj maldeks-
tra, ne eblis paca kaj interkonsenta alterniĝo en la
povo, kaj la manko de interkonsento devus esti
solvita pere de sentrompa balotado. Sed, laŭ la
konstitu-cio, estis la Reĝo kiu rajtis elekti la
reganton, kaj sekve ĉi tiu organizadis balotojn laŭ
sia propra in-tereso pere de klientismo kaj
kacikismo. Resume, la konstitucio, fakte, havis
tiam neniun rilaton kun la reala situacio.
Krome, al ambaŭ partioj mankis tiam nediskutitaj
lideroj; interne de ili formiĝis grupoj ĉirkaŭ tri aŭ
kvar grandaj kacikoj. La deputitoj pli estis de gru-
po ol de la partio, kaj la grupoj pli estis de persono
ol de ideologio. Kaj ĉar la balotsistemo estis kiel
ĉiam kaj la kacikoj estis pli kaj pli enradikigitaj en
sia propra distrikto, neniu grupo sukcesis alporti
propran plimulton al la Parlamento. Do, neniu reg-
istaro povis kalkuli je parlamenta plimulto.
En ĉi tiu etapo de la reĝimo la alterniĝo de la reg-
istara povo devis kontempli ne nur la du partiojn
sed ankaŭ la internajn grupojn de ambaŭ partioj.
En la iomete pli ol dek jaroj ekde la murdo de
Canalejas ĝis la puĉo de Miguel Primo de Rivera
estis ne malpli ol 18 registaroj (Vidu en la sekva
paĝo la tabelon de la Registar-Prezidentoj). Nur
unu el tiuj 18 rigistaroj daŭris pli ol du jarojn. La
meza daŭro de ĉiuj ili estis malmultaj monatoj, kaj
estis iu registaro kiu daŭris nur kvin tagojn kaj alia
nur du tagojn. Kompreneble, en tiaj cirkonstancoj
ne eblis al tiuj regantaroj efike disvolvi projek-
tojn. Ĉar ĉiu nova registaro apartenis al malsama
partio aŭ malsama grupo ene de la sama partio ol
la antaŭa, ĝi emis nur malfari tion faritan antaŭe.
La politika krizo estis konstanta, la problemoj ofte
restis sensolvaj.
13
Foje, la graveco de la problemoj igis la Registrar-prezidenton
demisii, sed plejofte la ŝanĝo de regantaro obeis nur al la decido
de la reĝo. La Konstitucio asignis al la monarko tiun rajton, sed
ŝajnas ke li trouzis ĝin. Se la homoj kiujn li elektis por regi la
landon estis taŭgaj kaj kapablaj, ili devus disponi de pli da
tempo por disvolvi siajn projektojn, kaj se ili ne estis indaj por
tiu rolo, oni ne komprenas ke oni elektu ilin por keljfoja al-
ternado kun la aliaj: ja, Manuel García Prieto prezidis kvin alt-
ernajn registarojn, la Grafo Romanones, Eduardo Dato kaj An-
tonio Maŭra prezidis, ĉiu el ili, tri registarojn, kaj Manuel Alon-
sosalazar Muñoz du registarojn.
Sed, kiel dirite, eble la ĉefa kialo de tiu politika malstabileco
estis disrompiĝo de la partioj. En kio koncernas al la Liberala
Partio, kiam ĉi tiu entreprenis ĝian rekonstruadon subgvide de
homo de nediskutebla intelekta kaj politika kapablo kia Cana-
lejas, la murdista mano de iu anarkiisto mortigis lin en la jaro
1912 malebligante tiun projekton. La rekta sekvo de tiu katas-
trofo estis la disrompiĝo de la Liberala Partio en grupoj, kiujn
gvidis Grafo Romanones, García Prieto, Montero Ríos, Alba-y-
Gasset, k. a. Se al tiu skemo oni aldonas la aktivan regionistan
malplimulton kaj la bataleman aliancon de respublikanoj kaj so-
cialistoj, oni povas kompreni la malfacilaĵojn regadi kun Par-
lamento en tiaj cirkonstancoj. Tiu politika disrompiĝo tute sen-
ekvilibrigis la tiaman sistemon lasante al la Reĝo la tutan res-
pondecon ne nur de la nomumado de la Registrar-Prezidento
sed de la tuta ministraro.
Ekde 1912 al 1917 la plej elstaraj figuroj en la regado de la
lando estis: en la Liberala Partio Romanones kaj García Prieto,
kaj en la konservativa partio Eduardo Dato, sed ĉiuj ili estis nur
regantaroj por demarŝado aŭ administrado, sen iu homogena
agad-programo, atentante nur pri la solvado de la gravaj proble-
moj kiuj senĉese prezentiĝis.
Konkrete, la problemoj aŭ aferoj kiuj tiam plej prizorgigis kaj
dividis la hispanojn estis la religia, la socia, la regionisma kaj
tiu de la milito en Maroko. El la regad-periodo de Canalejas res-
tis iu ne-solvita afero kun la Eklezio. Tiu ministro volis limigi
kaj kontroli la agadon de la religiaj kongregacioj, Tiucele li suk-
cesis ke la Parlamento aprobu, en 1910, iun leĝon, konatan kiel
la Leĝo de la Pend-seruro, per kiu oni malpermesadis la
Manuel García Prieto
Eduardo Dat
o
Graf
o
Romanones
14
kreadon de novaj religiaj ordenoj ĝis kiam oni
aprobos iun Leĝon de asocioj aŭ estos pasintaj du
jaroj sen ties prezentado en la Parlamento. Ĉi tiu
ĝena situacio estis fine solvita de Grafo Romano-
nes, rekte negocante kun Romo.
La socia problemaro daŭre restis pli akra ol ĉiam
antaŭe, sed oni devas distingi ĉi tie la situacion de
la industriaj zonoj el tiuj kiuj daŭre dependis de la
agrokulturo. En la alte industriigitaj regionoj la
registaroj ne disponis je amplesa manovr-kapablo
por arbitracii en la konfliktoj inter burĝaj entre-
prenistoj posedantaj la propraĵon kaj la kontrolon
de la produktad-rimedoj kaj iu laboristklaso or-
ganizita kaj enkadrigita en potencaj sindikatoj kiel
la socialista UGT kaj la anarkiista CNT. Oftis la
strikoj, multfoje kun perforto, kaj en la kazo de la
anarkiistoj abundis la teror-
ismaj politikaj atencoj.
Post la t. n. “Tragika Semaj-
no”, kiu tiome timigis la kata-
lunan burĝaron, la regionismo
sin tenis diskrete. Sed, baldaŭ
ĝi reakiris sian impetan agres-
emon. La plej elstara figuro
kiu tiam enkarnigis la voĉon
de la katalunismo en la parla-
mentejo estis Francisco Cam-
bó, tre inteligenta kaj kapabla
homo. La ideo konkretigi kaj
oficialigi la regionismajn as-
pirojn per iu federacio kiel tiu
projektita de Maura estis re-
prenita poste de Canalejas,
kiu atingis la aprobon de la
koncerna leĝo en 1912 fare de
la Parlamento, sed estis Dato
tiu kiu promulgis ĝin per iu
dekreto post unu jaro. Kons-
tituita la kataluna federacio kaj elektita ties pre-
zidento Prat-de-la-Riba, povis ĉi tiu plenumadi ĝis
sia morto profitan agadon serve de la regionaj
interesoj. Tiu politika spertado kontribuis plifirm-
igi ĉe ampleksaj sektoroj de la kataluna loĝantaro
senton pri sia propra identeco kaj emon al al plej
alta grado je aŭtonomeco kaj eĉ sendependeco.
La registaroj de tiuj jaroj devis alfronti ankaŭ la
problemaron rilate al la militistaj operacioj en Ma-
roko. Tiuj operacioj pliintensiĝis en la ĉirkaŭaĵoj
de Melilo. Post la granda sangoverŝado de la jaro
1909 en la t. n. Lup-ravino, la hispanaj trupoj suk-
cesis plifortiĝi en diversaj strategiaj lokoj por cert-
igi la sekurecon de Melilo-urbo kaj kiel bazo por
estontaj operacioj. En la jaro 1911, estante Canale-
jas registrar-prezidento, estis okupitaj, pere de el-
maraj operacioj, Laraĉo kaj Alkazarkiviro, kaj far
de iu militista korpuso, la zono ĉirkaŭ Ceŭto. En la
jaro 1912 oni entreprenis diplomatiajn demarŝojn
rilate al tiu Afrika milito. Sur firmaj bazoj estis
negocita tiujare la franc-hispana intertraktato kiu
asignis al nia lando la “Protektotorato” (kontrolo)
de la nordo de Maroko, t. e. iu terzono mezuranta
28.000 kvadratajn kilometrojn, dum Francio al-
juĝis al si la centran kaj sudan terzonojn, 572.000
kvadratajn kilometrojn. Ekde tiam la militistaj
operacioj de okupado de Maroko daŭris, kaj en kio
rilatas al Hispanio estas menciinda, kiel plej grava
fakto, la konkeradon de Tetuano fare de generalo
Alfau en la jaro 1913. Ĉi tiu afrika aventuro vekis
la rifuzon de la hispana loĝantaro, ĉefe de ĉi ties
plej malaltaj sociklasoj, kiuj devis provizi la
kanon-furaĝon, t. e, la solda-
tojn kiuj devis batali kaj morti
tie favore al la koloniismaj in-
teresoj de la burĝaj invest-
antoj. Dume ĉi lastaj ne atin-
gis grandan profiton en tiu
milito ĉar la teritorio asignita
al Hispanio estis tre malriĉa.
Sed la plej fia sekvo de tiu
aventuro estis la formiĝo de iu
militista klastavolo, al kiu oni
nomis “afrikanista”, kiu ludus
estontece malfeliĉan rolon en
la hispana politiko.
Se la registaroj de tiu epoko
kondutis malprudente en kio
rilatas al la milito en Maroko,
decas agnoski ke ili saĝe tenis
la landon for de la kolosa kon-
flikto kiu kondukis al la mem-
detruado de Eŭropo de la jaro
1914 al 1918. Nia lando, ja,
restis neŭtrale dum la Unua MondMilito. Kaj tio
alportis grandan profiton al la landa ekonomio.
Hispanio, ja, komercadis, de neutralecaj pozicioj,
dum la militaj jaroj, kun ĉiuj militantaj landoj, kaj
tio en epoko kaj cirkonstancoj favoraj por la
vendantoj antaŭ la urĝa neceso de la aĉetantoj…
Rarafoje en la historio, tiam nia lando havis saĝan
politikon dum la mondo agadis freneze. La amasa
eksportado de krudmaterialoj, produktaĵoj de ter-
kulturo, bestbredado kaj industrio igis ke grandaj
monsumoj venis al la poŝoj de la riĉposedantaj
klasoj sed dume provokis plialtiĝon de la prezoj
de la konsumaj varoj, kiuj kreskis pli rapide ol la
salajroj, kaj tio provokis socian malkontenton kaj
problemaron kiuj manifestiĝis jam antaŭ la finiĝo
de la MondMilito, konkrete en la jaro 1917.
La Re