58
La morto de Alfonso la 12a post nur unujardeka
reĝado neeviteble signifis ian krizon por la politi-
ka sistemo de la Restarigo. La iniciatintoj kaj sub-
tenantoj de tiu sistemo serioze alfrontis la realaĵon
de la nova situacio. La interakordo al kiu alvenis
tiuj responsuloj ricevis la no-
mon de “Pakto de El-Pardo”
kvankam ŝajnas ke ne estis
subskribita dokumento de la
akordo kaj krome ĝi ne estis
prenita en la palaco de El-
Pardo sed en Madrido. Ĉiu-
kaze, kun aŭ sen subskribo kaj
sendepende de la loko de la in-
terakordo, ĝi ekzistis kaj ĝia
efiko estis senduba.
La antaŭtago de la morto de la
reĝo, Cánovas del Castillo kaj
Sagasta celebris konferencon
preparitan de la generalo Mar-
tínez Campos. En tiu kunsido
ambaŭ politikistoj sin montris
pretaj konduti sinofere en la
defendo de la leĝeco kaj la
publika ordo. Estis neniu formala pakto sed tamen
regis inter ili plena akordo pri la spirito de la afe-
ro. Tiele ili fariĝis patroj de tiu nova etapo de la
Restarigo. Tria kaj tre grava kunlaborantino en la
entreprenita tasko estis la reĝino Maria Cristina.
Laŭ la Konstitucio de 1876, ŝi devis alpreni kaj
efektivigi la regentecon de la krono ĝis la plenaĝo
de la nova monarĥo. Tiam la reĝino estis graveda,
do tio postulis atendi la naskiĝon de la ido ĉar se
ĝi estus viro, lia rajto al la krono, laŭ la konstitucia
leĝo, superus al ties de siaj pliaĝaj fratinoj.
Cánovas decidis demisii kiel prezidento de la reg-
istaro, kaj la regentino decidis ke lia anstataŭanto
estu Sagasta, la lidero de la li-
beraloj. Fakte, laŭ la ĵus ating-
ita interakordo, la registara po-
vo estus pace efektivigita fare
de ambaŭ dinastiaj partioj, la
konservativa kaj la liberala,
alternigante unu la alian, eĉ se
por tion atingi estus necese
trompadi la balotadon de la
parlamentanoj (laŭ la kutima
sistemo en ĉi tiu lando).
En 1886 naskiĝis la postmorta
filo de Alfonso la 12a. Estis
viro, kiu reĝos sub la nomo
Alfonso la 13a. Tiumomente
tio signifis neniun ŝanĝon en la
hispana politiko. María Cristi-
na daŭros kiel regentino, de
nun nome de ŝia filo, ĝis la
plenaĝo de ĉi tiu.
Ĝis la jaro 1990 daŭris la parlamento elektita je la
morto de la reĝo kaj la registaro de Sagasta, kiu
havis plimulton kaj apogon en ĝi. Dum tiuj jaroj
kiam regadis la liberala partio oni prenis serion da
reformoj en la linio de la Konstitucio de 1869. La
ĉefaj inter ili estis:
- reformo de la kodo de civila leĝaro.
La regentino kaj ties filo Alfonso
59
- kelkaj leĝo-projektoj de disponoj rilate al la ju-
ĝoj pere de ĵurio.
- leĝo de asocioj por religiaj kongregacioj kaj por
soci-tipaj asocioj.
- leĝo de loka administracio, de ekonomia disvolv-
igo kaj de fervojoj.
- leĝo de reformo de la armeo. Oni dekretis la ar-
mean servon devigan, kun la opono de la konser-
vativuloj.
- leĝo de maskla universala voĉdon-rajto. Ĝi trovis
grandan oponon.
En ĉiuj ĉi reformoj Sa-
gasta ĝuis la helpon de
kapablaj personoj kona-
ntaj diversajn aferojn,
kiel Camacho pri Finan-
coj, Alonso Martínez kaj
Montero Ríos pri Justi-
co, Moret pri ŝtataj afe-
roj kaj Gamazo pri la
transmaraj teritorioj.
Sagasta devis demisii se-
kve de iu prifinanca ska-
ndalo. En la balotado de
1891 venkis la konserva-
tiva partio. Tiu politika
ŝanĝo signifis ankaŭ ia
ŝanĝo en la ekonomia te-
reno. La liberaluloj de Sagasta estis praktikinte
liber-komerciismon, kaj sekve de la plendoj de la
industriistoj kaj produktistoj de cerealoj, la kon-
servativuloj promulgis protektisman dogan-tarifon
taksante per alt-kostaj impostoj la importadon. Ĉi
tiu dogan-tarifo alportis grandan profiton al la
superregantaj ekonomiaj grupoj.
Ĝis la jaro 1901 estis ses balotadoj sin turnigante
en la regantaro (registaro
kaj parlamento) ambaŭ
dinastiaj partioj, la libe-
rala de Sagasta kaj la
konservativa de Cánovas
del Castillo. Restis for
de la sistemo la du kont-
raŭ-dinastiaj partioj: kar-
listoj kaj respublikanoj.
T. e., al tiuj partioj ne
eblis atingi la povon por
regadi la landon, sed ta-
men, kelkaj el iliaj membroj sukcesis esti elektitaj
kiel parlamentanoj. Eblis tio malgraŭ la granda
povo de ĉiu reganta partio fabriki en la balotoj
parlamentan plimulton favore al si mem, ĉar en la
teritorioj kie la karlistoj kaj la respublikanoj estis
fortaj la manovr-kapablo de la regantaro por trom-
pi la pribalotan rezulton rezultis ege malgrand-
igita. Sed la rilato inter la partioj de la sistemo
estis de baza konsento pri la esencaj aferoj; eĉ se
estus inter ili malakordo pri iuj temoj, tio povus
generi konkuran enparlamentan bataladon sed
neniam institucian rompiĝon. Tio signifas ke la
sinsekvaj venkoj kaj malvenkoj en la balotado
estis grandparte paktitaj kaj interakorditaj.
Tiu sistemo garantiis institucian politikan pacon
kaj publikan ordon en la socio, sed la sistemo baz-
iĝis sur malvero aŭ nerealo, t. e. la socia realo de
la lando kaj la nacio ne
koincidis kun la politika
vivo videbla en la funk-
ciado de la institucioj kaj
estis ignoritaj de ĉi tiuj.
Kaj, ĉu la politikistoj de
la sistemo konscius aŭ
ne pri la soci-politikaj
aferoj kaj ĉi ties ŝanĝoj,
ĉi tiuj ekzistis kaj la so-
cio estis evoluanta al po-
ziciojn, kiuj ne estis an-
taŭviditaj de la patroj de
ĉi tiu dua etapo de la Re-
starigo.
Laŭlonge de la lasta jar-
deko de la 19a jarcento,
en Hispanio burĝonis,
marĝene de la la oficialaj konstituciaj kanaloj de
la ŝtato, tri soci-politikaj movadoj: la kataluna na-
ciismo, la eŭska naciismo kaj la laboristaj mov-
adoj. La kataluna naciismo komence havis nur
kulturan karakteron, ĉefe la defendo de la kataluna
lingvo, sed evoluis al politika movado. En 1892
oni ellaboris dokumenton titolitan Las bases de
Manresa, per kiu oni postulas ampleksan aŭtono-
mion por Katalunio kaj
leĝodonan povon especi-
fan por tiu regiono. Sur-
baze de tiu programo es-
tis fondita iu politika
partio nomita Liga Cat-
alana (Kataluna Ligo)
kies ĉeflideroj estis E.
Prat de la Riba kaj F.
Cambó.
La eŭska naciismo estis
fondita de Sabino Arana
en 1895. Ĝi aperis kun sendependiga karaktero,
kvankam iom-post-iom estis moderigante siajn po-
ziciojn ĝis la aŭtonomismo.
La laboristaj movadoj estis nepra rezulto kaj es-
primo de la ekkonscio de la laboristaj amasoj pri
la realaĵo de la klasbatalo. Klasbatalo ekzistis
ĉiam kaj ĉie kie estas klasoj kun malsamaj kaj eĉ
Práxedes Mateo Sagasta
Murd
-
atenco kontra
ŭ Cánovas del C
astillo
60
kontraŭaj interesoj. Sed la konscio de tiu realaĵo
fare de la laboristklaso estis fenomeno relative ĵu-
sa. Disvolviĝis tiu konscio per la disvastiĝo de la
marksismaj teorioj far la Internacio de la Labor-
istoj. Ni jam vidis ke en Hispanio tiu Internacio
estis leĝe malpermesita ekde la reĝado de Amadeo
de Sabojo. Do ĝia disvastiĝo en nia lando okazis
for kaj kontraŭ la institucioj de la ŝtato.
La sociaj konfliktoj estis speciale gravaj en la An-
daluza kamparo kaj en la tekstila industrio en Ka-
talunio. Tiu batalado havis kiel ĉefaj protagonistoj
la anarkistojn, kiuj efektivigis perfortajn atencojn
kontraŭ politikistoj kaj entreprenistoj. Cánovas del
Castillo mem estis viktimo de iu el tiu perfortaj
atakoj en 1897. Alia laborista movado estis tiu de
la socialistoj. Ĉi tiuj havis alitipan, neperfortan,
agadmanieron, sed ilia batalado estis eĉ pli efika
kiel pruvis la striko el la minista zono de Asturio
kaj en la industria zono de Bilbao.
Sed pli danĝera ol ĉiuj ĉi movadoj por la sistemo
de la ŝtata oficiala Hispanio estis la remalfermo de
la sendependigaj militoj en Kubo kaj aliaj trans-
maraj kolonioj.
En 1895 rekomenciĝis la ribelo en la antilia insulo
kaj Hispanio sin vidis dum kelkaj jaroj intencante
sufoki la ribelon. La situacio suferis radikalan
ŝanĝon kiam Usono decidis interveni kontraŭ His-
panio favore ne al la ribelintoj sed al siaj propraj
koloniistaj interesoj. Tiu amerika potenco organi-
zis aŭtoprovokon por krei militan pretekston. Iu
Usona ŝipo, Maine, en la haveno de Havano sub-
ite eksplodis mortigante centojn da ŝipanoj. La
usona registaro akuzis la hispanajn aŭtoritatojn pri
tiu faro kaj deklaris la militon al nia lando. Devis
pasi tutan jarcenton por ke iu regantaro de la sama
potenco rekonu ke la detruo de la ŝipo estis planita
kaj plenumita fare de la usonanoj mem cele krei
casus belli pravigante ilian intervenon en fremdan
konflikton.
La sekvoj estis katastrofaj por nia lando. La kolo-
nia milito fariĝis milito kontraŭ Usono. La hisp-
anaj militistaj fortoj devis alfronti en la insulo ne
nur la kubanajn ribelintojn sed ankaŭ usonajn ar-
meajn trupojn. Plej drameca estis la situacio en la
maro. Rezulte de la alfrontiĝo kontraŭ la usonaj
mararmeoj, la hispana ŝiparo estis detruita. La
katastrofo estis grava por Hispanio pro la perdo de
multaj homaj junaj vivoj, la perdo de la mar-
armeo kaj la perdo de la kolonio mem. Ĉio ĉi
konkretiĝis en la jaro 1808.
Sed menciindas ke la kolonia perdo ne limiĝis al
Kubo, sed oni perdis tiujare ankaŭ Porto-Riko,
Guan kaj la Filipina insularo, t.e. la lastaj post-
restaĵoj de la iam granda kolonia imperio de His-
panio. Kaj kiel rezulta kulmino de ĉio ĉi, la lando
eniris en kolosa priidenteca krizo.
Ĉi tiu karikaturo de la lasta jardeko de la 19a
jarcento intencas respeguli la naturon de la
tiama interna politiko
de la lando. T. e. la
alterniĝo, en la registara povo, de la du par-
tioj de la dinastio: la liberala kaj la konserva-
tiva. Cánovas kaj Sagasta aperas, la
ŭturne,
kiel man
ĝantoj aŭ servantoj en la bankedo de
la ĝuo de iu povo kiu celas eterniĝi senŝanĝe
-
Ĉu vi voĉdonis la kandida
-
tojn kiujn mi indikis al vi?
- Jes, pastro, kvarfoje.
-
En
ĉi balot
ejo eniris 18 vo
ĉdo
-
nantoj
kaj en la balotujo aperis
173 vocdoniloj. Kiel eblas tio?
-Mi ne scias. Mi ne apartenas
al ĉi tiu distrikto.
Atendu plu. La balotado
estos postmorgaŭ.
