50
Granda misfortuno por la nova reĝo, Amadeo de Sa-
bojo, estis la morto de sia ĉefa apoganto, Generalo
Prim, kiu estis viktimo de atenco fine de decembro
1870, ĵus antaŭ la alveno de la monarko. Prim havis
malamikojn en multaj politikaj tendencoj, do, estas
neeble scii el kie venis la decido murdi lin.
Amadeo alvenis al Madrido la 2an de januaro 1871
kaj ĵuris la Konstitucion. La nobelaro sintenis mal-
amike kontraŭ li kaj la karlistoj ĉiam nomis lin
“fremdulo”. Serrano prezidis la unuan registaron de
la nova monarkio. En tiu reg-
istaro estis reprezentitaj ĉiuj
politikaj fortoj kiuj estis apo-
gintaj la revolucion. Estis
kunvokita balotado en marto,
kiu, same kiel la antaŭa, estis
sufiĉe honesta. Venkis en ĝi
la reganta koalicio, sed tiu
koalicio estis tre malstabila
post la malapero de Prim,
kiu unuigis ĉiujn. Persistis la problemo de la hispana
politiko: la diseriĝo de la partioj kaj la personalismo.
La progresistoj dividiĝis. Sagasta gvidis de tiam unu
el la partoj kaj Ruiz Zorrilla la alian. Ĉi lasta suk-
cesis atingi la konfidon de la reĝo por formi novan
registaron, sed la malfermo de la nova Parlamento
signis la falon de tiu efemera registaro. Sekva prezi-
dento estis Generalo Malcampo, de la tendenco de
Sagasta. En oktobro estis en la Parlamento debato
pri la leĝaligo aŭ malleĝaligo de la Unua Internacio
de la Laboristoj. Candaŭ, ministro pri Internaj Aferoj
sin montris preta dissolvi ĝin kiel atencanta kontraŭ
la sekureco de la ŝtato. En la debatoj evidentiĝis la
teniĝo de la diversaj parlamentaj grupoj antaŭ la pro-
blemo. La konservativaj kaj moderistoj esprimis sian
akordon kun la registaro. La karlistoj, pere de Cándi-
do kaj Ramón Nocedal, profitis la okazon, krom
kondamni la Internacion, ampleksigi siajn kritikojn
al la tuta tiuepoka civilizacio, la Monarkion de Ama-
deo kaj al ĉio imagebla, prezentante ĉi tiun alternati-
von: Carlos la 7a aŭ la nafto. Cánovas-del-Castillo
apogis la teniĝon kontraŭ la Internacio defendante la
privatan propraĵon, asertante ke la hispanaj propriet-
uloj, ĉiuj posedantoj en la
mondo, sin defendos, tute
prave, kontraŭ la invado far
tiuj ideoj. Por la konservema
politikisto, estis la subten-
ado de la socia ordo kaj la
garantio de la individuaj raj-
toj kio havis veran legitim-
econ. Nur la respublikistoj
defendis la leĝalecon de la
Internacio de la laboristoj. En sia interveno, Pi-y-
Margall faris serion da digresioj pri la koncepto de
privata posedaĵo, kiun oni ne povas konsideri netuŝ-
ebla, ĉar eĉ la konservativuloj efektivigis en iuj ka-
zoj ekspropriigojn, konsideritaj de publika utilo. An-
kaŭ Salmerón intervenis favore al la Internacio
montrante brilan dialektikon de vidpunkto de la libe-
rala burĝaro. La rezulto de la voĉdonado estis 192
voĉojn favore al la nekonstitueco de la Internacio kaj
38 voĉonojn kontraŭaj. Do, la Internacio estis de-
klarita eksterleĝa kaj malpermesata en Hispanio.
En rapida sinsekvo dum malmultaj monatoj de 1872
kelkaj registaroj havis efemeran vivon. Post Mal-
Murd
-
atenco kontra
ŭ Prim
51
campo prezidis la registaron Sagasta kiu kunvokis
novan balotadon por la Parlamento cele atingi kom-
fortan plimulton, kion li atingis, sed tamen li devis
demisii pro iu skandalo. En majo 1872 komenciĝis
alia efemera registaro de Serrano kiu devis alfronti
la karlistan insurekcion. Anstataŭis lin kiel preziden-
to Ruiz Zorrilla, kiu kunvokis novan balotadon por
la Parlamento en aŭgusto. Ĉi foje la nepartopreno en
la voĉdonado estis tre alta (54%). La rezulto, favora
al la registaro, ne alportis, tamen, politikan stabil-
econ pro la multaj problemoj de la lando: milito en
Kubo, karlista milito, respublikistaj insurekcioj…
Tamen oni prenis interesajn disponojn kiel la redukt-
igo de la subvencioj al la Eklezio kaj la malaperigo
de la sklaveco en Porto-Riko (la 21an de decembro
1872).
La manko de kunlaboro de la progresistoj de Sagasta
malfortigis la registaron de
Ruiz Zorrilla. En la nordo de
la lando estis milito kontraŭ
la karlistoj kaj en El-Ferrol
okazis iu respublikista insu-
rekcio. La krizo de la reĝimo
pliakriĝis kiam la registaro
nomumis la generalon Hidal-
go-de.Quintana kiel Regiona
Ĉef-generalo de Eŭskio. Tiu
militisto, en la jaro 1866, ki-
am li estis ankoraŭ kapitano,
partoprenis en la ribelo de la
garnizono de San-Gil kon-
traŭ la reĝino Izabela. Okazis
ke dum la batalo kiu metis
finon al tiu ribelo estis mort-
intaj kelkaj oficiroj de la Ar-
tileria Korpuso fare de la ri-
belintoj. Kvankam Hidalgo
ne kulpis pri tiuj mortoj, lia
nomumo por tiel alta posteno
vekis rifuzon de la Artileria
Korpuso. Li volis demisii sed
la registaro nomumis lin por simila posteno sed en
Katalunio. Sed ankaŭ en tiu regiono la oficiroj de ar-
tilerio respondis dimisiante amase el iliaj gradoj kaj
postenoj. Antaŭ tiu defio la registaro de Ruiz Zorri-
lla prenis la decidon dissolvi la Korpuson de Ar-
tilerio. La koncerna dekreto estis prezentita al la re-
ĝo Amadeo, kiu dubadis antaŭ tiu malfacila alterna-
tivo, ĉar se li subskribus la dekreton li adversiĝus
kontraŭ la militistoj, kaj se ne farus la subskribon li
malamikiĝus kun la solaj politikistoj kiuj daŭre estis
fidelaj al li. Li decidis subskribi la dekreton kaj de-
misii kiel reĝo la 11an de februaro 1873.
La reĝado de Amadeo de Sabojo daŭris du jarojn kaj
du monatojn. Li ne kapablis adaptiĝi al la labirintoj
de la hispana politiko. Eble lia demisio ne estus oka-
zinta en iu sistemo pli stabila.
La lando kiun Amadeo forlasis en februaro de 1873
havis multajn problemojn, interalie du militajn kon-
fliktojn. La plej grava estis la karlista milito ekzist-
inta en Eŭskio kaj kiu poste etendiĝis ankaŭ al Ka-
talunio. La karlisma movado estis trairinta internan
krizon pro la malkvalifikon de la legitima (laŭ iliaj
kriterioj) heredinto de la dinastia rajto, la grafo de
Montemolín, kiu ne alprenis la politikajn valorojn de
la karlisma doktrino sed la liberalaj de la politikaj
malamikoj de lia dinastio. Sed ĉi ties filo, konata
kiel Carlos la 7a, akceptis la karlisman heredaĵon kaj
sin postulis por la hispana krono. Li pasis al His-
panio kaj gvidis la militajn operaciojn en la nordo de
la lando. Fiaskis liaj intencoj etendigi la konflikton
al aliaj hispanaj regionoj, escepte en Katalunio kie
malfermiĝis alia aktiva fronto de la milito, unue
kontraŭ Amadeo kaj poste kontraŭ la respubliko kiu
stariĝis post la demisio de la
reĝo. Tiam estis ia malakor-
do inter la karlistoj; iuj alpre-
nis decide la vojon de la ar-
mita batalado dum aliaj an-
koraŭ respetadis la leĝalecon
kaj restis en la Parlamento.
Poste ĉi tiuj forlasis la insti-
tuciojn de la reĝimo kaj ĉiuj
revenis al la milita vojo.
La alia milito estis tiu de Ku-
bo, kiu komenciĝis tuj post
la hispana revolucio de 1868.
La nacionalisma konscio de
la kuba loĝantaro naskiĝis
kaj plikreskiĝis antaŭ la ne-
kompreno de la hispana ad-
ministracio. La tiea ekzistado
de sklavista socio estis evit-
inta la radikalismon de la lo-
kaj elitoj pro la timo ke iu
ajn ribelo estu profitita de la
ne-blanka loĝantaro kontraŭ
la superreganta blankrasa lo-
ĝantaro. La kreoloj estis ekskluditaj de la publikaj
postenoj. La plikreskiĝo de la produktado de sukero
kaj tabako alportis ekonomian prosperon al la insulo,
kiu okupadis tiam privilegitan situacion en la ensem-
blo de la hispana komercado. Fine de la kvindekaj
jaroj Serrano intencis kanaligi la sendependigajn
emojn kreante reformistan kaj demokratian politikan
partion kiu kunigu kreolojn kaj hispandevenulojn,
sed la eksigo de la registaro de Serrano en 1866 ĵetis
la reformistajn kubanojn en radikalajn sendepedigajn
poziciojn. Ekde oktobro de 1868 la ribelo kontraŭ la
hispana metropolo falis en la manojn de iu gerilo
konstituita je proksimume dek mil homoj. La militaj
operacioj daŭrus ankoraŭ kelkajn jarojn. En la epoko
de la demisio de la reĝo Amadeo Hispanio estis en-
kotigita en tiu milito same kiel en la karlista.
Amadeo de Sabojo
