12
La Granda Depresio estis iu grava tutmonda
ekonomia krizo okazinta laŭlonge de la jardeko
antaŭ la Dua Mondmilito. Ĝia komenciĝo situiĝis
en Usono kaj etendiĝis poste al la ĉiuj industri-
igitaj landoj. Kiam finis la Unua Mondmilito, la
industrio de Usono respondecis pri preskaŭ 50
procento el la tutmonda produktado. Tiu lando
kreis novan vivstilon: the American way of life (la
Usona vivstilo). Tiu vivstilo karakteriĝis per
granda kresko en aĉeto de aŭtomobiloj kaj ĉiuj
specoj de industriaj produktoj. Sed Usono suferis
grandan depresion en la jaro 1929, kiam okazis
terura krizo, kiu atingis la tutan
mondon. La Novjorka burso dis-
falis en du dramecaj sesioj kies
graveco kaj kvanto ne estis kon-
ataj iam antaŭe nek poste: la tiel
nomita Nigra Ĵaŭdo (24a de ok-
tobro de 1929) kaj tiu nomita
Nigra Mardo (29a de la sama
monato). Pro la kolapso de de la
prezo de la akcioj multaj invest-
istoj perdis, en la daŭro de kelkaj
tagoj, sian monon, kiu en multaj
kazoj estis prunteprenita de la
bankoj kaj pro tio ĉi tiuj ne povis
rembursi ĝin al ties deponintoj.
La paniko okazigita de tiuj pro-
cezo rapide etendiĝis al la tuta
mondo, kaj efikis sur ĉiuj landoj
ĉu riĉaj aŭ malriĉaj. En Usono la senlaboreco
pligrandiĝis al 25 procento kaj en iuj landoj
atingis eĉ 33 procenton. La sektoroj de la pro-
duktado sur kiuj plej efikis la krizo estis la peza
industrio, la konstruado kaj la agrokulturo.
Tiu estis la unua pura krizo de kapitalismo, la
krizo de superproduktado. La altaj interezaj taksoj
de Usono, kune kun deflaciiga politiko, celanta
disvendi la troon de la komerco, kiu aperis post la
milito kaj la krizo de 1921, kaj eviti la eliron de
kapitaloj, altiris al Usonaj Borsoj investojn de la
tuta mondo. Tio rezultis en periodo de financa
spekulado, kiu atingis grandegajn proporciojn. La
prezo de akcioj estis multe pli alta ol ilia vera
valoro, kaj oni kreis falsajn entreprenojn nur por
aĉeti kaj vendi akciojn. Samtempe, la plibonigo de
produtad-kapablo de la Fordisma sistemo pli-
grandigis la kvanton de produktoj. Oni oferis
senliman krediton por ebligi la vendojn kaj
stimuligis la konsumismon per propagando, sed la
ofero daŭris tre supera al demando kaj la merkato
restis saturata.
La Neoklasika ekonomika skolo, kiu tiam estis la
sola ekonomika teorio kiel alternativo al la
marksisma teorio, diris ke ekonomiko estas la
scienco pri la malabundeco. Do, ne estas taŭgaj
teorioj por la troo de produktado.
Tiel, bankrotis la unua angla
entrepreno, kaj oni retiris rapide
la anglajn kapitalojn de la Borso
de Novjorko la 24an de oktobro
1929, la Nigran Ĵaŭdon, la plej
fatalan tagon de la historio de
kapitalismo. Tro granda kvanto
da akcioj estis oferata, kaj iliaj
prezoj falis. La sindikato de
bankistoj kaj la usona registaro
intervenis, sed la deflacio en
prezoj de akcioj iĝis neinversig-
ebla. Al tiu financa krizo kun-
iĝis alia ekonomia, artikloj kaj
tropikaj produktoj (kafo, kaŭĉu-
ko, kotono) perdis postulon, tuj
poste tiuj ekonomiaj sektoroj
estis afektataj. Tiu bankrotaro
ne nur malgrandigis la rentojn, sed ankaŭ
malpligrand-igis la povon de aĉeto kaj, sekve,
malkreskigis la dungitecon. Ankaŭ la ekonomia
komerco eniris recesion kaj pligrandigis la
internaciajn vendojn de usona produktado.
La bankroto de multaj entreprenoj kaj la manko
de investo igis la krizon daŭri longan tempon. La
bankaro estis la sektoro plej atingita de la krizo.
La "crash" (disrompo) de Novjorka Borso kaŭzis
ankaŭ la retiron de usonaj kapitaloj investitaj en
eksterlando, kaj la konfida krizo igis la privatajn
investantojn nuligi siajn bankajn deponaĵojn kaj
aĉeti oron. Tio kaŭzis krizon en kredito. En
majo de la jaro 1931 bankrotis la ĉefa aŭstra
banko, regata de la Rothschild-familio: malaperis
13
la kredito al entreprenoj de centra Eŭropo, kiu
ankaŭ bankrotis. La fakto, ke la familio Roths-
child esti juda, pligrandigis la senton kontraŭ la
judoj en Eŭropo.
De 1929 ĝis 1932 Usono perdis 55 procenton el
sia laborkapablo. La registaro provis krei novajn
publikajn dungojn kaj pligrandigi la socialan
protektadon. Germanio haltigis pagon de milit-
reparaj ŝuldoj al Francio kaj Britio, kiuj ĉesis pagi
debetojn al Usono.
Unu el la kaŭzoj de la disetendiĝo de la krizo estis
la drasta kolapso de la internacia komercado, kies
perdoj atingis du trionojn el la valoro atingita
ĝuste antaŭ la komenciĝo de la depresio. Tiu
katastrofo en la monda komerco pli efikis sur tiuj
landoj kies ekonomioj estis malfermitaj al la
ekstera interŝanĝado. Kaj la efiko krom intensa
estis ankaŭ longdaŭra, en la jaro 1938 la valoro de
la tutmonda komerco restis ankoraŭ sube de tiu
atingita en la jaro 1939, antaŭ la komenciĝo de la
krizo. En la jaroj kiuj sekvis al la bursa krako
okazis la revenigo de la kapitaloj, ĉefe la usonaj,
investitaj en fremdaj landoj. Ĉi tio estis speciale
domaĝa por la landoj plej enŝuldigitaj, pro ties
dependeco de la fluo de eksteraj kapitaloj, kio
okazigis gravajn financajn problemojn.
La usona registaro provis protekti la enlandan
industrion kontraŭ la fremda konkurenco per la
plej altaj impostoj al importado de eksterlandaj
varoj. Kiel kontraŭago, aliaj landoj pligrandigis la
tarifojn al usonaj importaĵoj. Tio kaŭzis la mal-
pliiĝon de monda industria produktado laŭkvante
de 36 procento inter la jaroj 1929 kaj 1932, kaj la
tutmonda komerco suferis falon de 62 procento.
En 1932 Usono elektis Franklin Delano Roosevelt
kiel prezidenton. Li proponis la "New Deal" (nova
Vojo), platformon de registaraj programoj por
stimuli kaj revitalizi la ekonomion. New Deal
(Nova Vojo) estis aro da agoj celantaj venki la
krizon. La New Deal estis inspirata de ideoj de la
angla ekonomikisto John Maynard Keynes. An-
kaŭ Britio kaj Francio intervenis en siaj res-
pektivaj ekonomioj kaj eskapis el la plej mal-
bonaj efikoj de la depresio. Samtempe Sovetunio
kreis la kvinjarajn planojn.
En Germanio la depresio kaŭzis tre altan infla-
cion kaj ekonomian krizon. Kiam la naziistoj
prenis la politikan povon, Adolf Hitler aplikis
rimedojn por neŭtraligi ĝin pligrandigante la
armeon por absorbi la senlaborajn homojn kaj
aĉetante armilojn de la enlanda industrio, kiu
tiamaniere reprenis kreskon.
La depresio finiĝis nur en la jaro 1939, kiam
komenciĝis la Dua Mondmilito, kiu detruis la
troon de produktado en la monda ekonomio.
La Dua Mondmilito kiel solvo
de la ekonomia krizo de 1929
En la krizaj periodoj ĉiu kapitalisto inten-
cas elimini la konkurencon far la ceteraj
kapitalistoj de la sama produktad-branĉo
serĉante novajn zonojn de ekspluatado.
Kiamaniere oni atingas novajn zonojn de
ekspluatado? Pere de konkerado. Germa-
nio intencis konkeri la mondon, Usono
intencas konkeri la mondon, ili ambaŭ
bone pretiĝis. Kaj la malgrandaj imperial-
istoj intencas eltiri profiton el ĉio ĉi.
La kapitalismo povas demarŝadi la krizon
nur pere de iu ĝenerala milito. Pendas tiu
minaco sur la popoloj de la tuta terglobo.
La demando por la popoloj estas ĉu ili
konsentos ke la kapitalo solvu la krizon
pere de nova Mondmilito. La manko de iu
ne-kapitalisma alternativo kaj de ia popola
reago celante profundajn transformigojn
ebligas la aplikadon de milita solvo por
alfronti la krizon.
Tiam oni trompis per granda mensogo al la
popolo. En tiu epoko oni deklaris ke la
ŝtatoj ne intervenos en la ekonomio, sed
tamen poste ili tuj intervenis kaj naciigis la
bankan sektoron. En Germanio Heinrich
Brüning (katoliko), kiu regis ekde la jaro
1930 al 1932, fakte naciigis la bankojn
(kiujn Hitler redonus poste al la bankieroj,
senkoste, en 1933-34). Kaj la ŝtato al-
prenis la koston de granda serio da
ekonomiaj sektoroj.
La tiamaj regantaroj reagis tute same ol
nuntempe, protektante la grandan kapi-
talon kaj subpremante la popolajn
amasojn.
La “New Deal” (plano de ekonomia reku-
perado de la usona Prezidento Rooselvet
inter la jaroj 1933 y 1938) en Usono ka-
rakteriĝis, unuflanke, pro iu konsiderinda
financado fare de la ŝtato kiu pezis nur sur
impost-kontribuantoj, kaj aliflanke, pro la
preparado de la milito. Menciindas, krome,
ke tio kio savis Usonon el la krizo ne estis
la “New Deal”, sed la milito.
En 1945, jam estis estintaj mobilizitaj pli ol
12 milionoj da homoj. Tio postulis trans-
porti, nutri kaj ekipi ilin koste de la pu-
blika enspezo de la ŝtato. La industrio
rekuperiĝis ĝis la niveloj de antaŭ la krizo.
Ĉu nia generacio “ĝuos” similan militan
solvon por eliri el la krizo en kiu ni dronas
nun?
